responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2261

 

بهروز ، ذبیح ، نویسنده ، نمایشنامه نویس و محقّق ایرانی . در دهم ذیحجة 1308 (26 تیر 1269) در تهران زاده شد (حصوری ، ص 186). پدرش ، ابوالفضل ساوجی (1250ـ1312) از طایفة شاملو ساکن نیشابور، طبیب ، ادیب ، ریاضیدان و از خوشنویسان عصر قاجار و یکی از نویسندگان نامة دانشوران بود (حصوری ، همانجا؛ اعتماد مقدم ، ص 7؛ افشار، ص 721). بهروز تحصیلات مقدماتی را در کالج امریکایی تهران به پایان برد، در 1329/1289 ش به مصر رفت و ده سالی در قاهره مشغول فراگرفتن زبان عربی و علوم اسلامی بود تا آنکه در 1338ـ 1339/ 1299ش به کمبریج رفت و به تحصیل ریاضیات پرداخت و در این رشته فوق لیسانس گرفت . در انگلستان ، ادوارد براون * او را برای تدریس زبان فارسی به دستیاری خود برگزید و بهروز پنج سال در این سمت باقی بود (اعتماد مقدم ، ص 8؛ افشار، ص 721ـ722؛ حصوری ، همانجا). براون در تاریخ ادبی ایران (ج 3، ص 783) از او به شایستگی یاد کرده است . بهروز پس از چند سال ، با دلزدگی از جریان شرق شناسی انگلیسیها، به آلمان رفت و در آنجا با خاورشناس مشهور، مارْکُوارْت ، و دیگران آشنا شد؛ لیکن از ایشان هم طرفی برنبست و در 1304 ش به ایران بازگشت (اعتماد مقدم ، همانجا؛ افشار، ص 722) و تا 1310 ش در وزارت معارف و مالیّه اشتغال داشت تا اینکه تدریس ریاضیات در دانشکدة هواپیمایی به او واگذار شد. ضمناً در چند مدرسه و از جمله مدرسة عالی تجارت و دارالفنون هم تدریس می کرد. سالها ریاست کتابخانة باشگاه افسران را نیز داشت تا در 1344 ش بازنشسته شد و در 21 آذر 1350 درگذشت (افشار؛ حصوری ، همانجاها).

بهروز طنزپرداز و نمایشنامه نویسی متبحّر بود. نخستین اثر او در این رشته نمایشنامة جیجک علیشاه (برلین 1302 ش / 1923) بود که فضای درونی جامعة اشرافی عصر قاجار را با انتقادی گزنده به نمایش می گذارد. برخی دیگر از مجموعه آثار طنز و هزل وی (چاپ آلمان 1364 ش /1985) عبارت است از : گَنْدِ بادآورد ، تقلیدی هجوآمیز از «نعت » در مثنویهای کهن فارسی ، به وزن و سبک لیلی و مجنون نظامی ، که بخش معروف تر آن «لیلة المعراج » یا معراج نامه است ؛ مِرآت السّرائر (به نظم و نثر) که در هجو و تمسخر دو شرق شناس خیالی ، پروفسور «شُل کُن هایْم » و پروفسور «سِفت کُن بِرْگ » است . نثر آن به شیوة تذکره نویسی قدیم فارسی نوشته شده و نظم آن به تقلید از مثنوی مولوی سروده شده است و بخشی از آن با عنوان گَنْدِستان به سبک مقدمة گلستان سعدی و بخشی دیگر متضمّن دوازده قطعه به تقلید از بوستان است . قریحة طنزگویی او در این اثر دست کمی از عبید زاکانی ندارد، چندانکه نهج و نمط خلاّ ق و تأثیر و مقام مرآت السرائر او را در ادب فارسی معاصر، همسان با اثر مشهور جیمز جویس ایرلندی (1882ـ1941) با عنوان > بیداری فینیگانها < (1939) دانسته اند ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ). بهروز در معراج نامه با اسم مستعار «ابن دیلاق »، به سبب احساسات ملی گرایی افراطی و عرب ستیزی غیرعقلایی ، مسئلة وحی الهی و معاد را به تعریض گرفته است . او جز آثار طنز که قریب به ده رساله است (حصوری ، ص 187)، چندین نمایشنامه نیز نوشته است ، از جمله : شاه ایران و بانوی ارمن (1306 ش ) که داستان خسرو پرویز و شیرین را بازگفته ؛ شب فردوسی (1313 ش ) که در جشن هزارة فردوسی به نمایش درآمد؛ در راه مهر (1323 ش ) که زندگی حافظ شیرازی و روح عرفان ایرانی در آن نمایش می یابد؛ حکیم باشی و خویشتن که از اینها جز نام چیزی در دست نیست . دیگر کارهای ادبی او عبارت است از : فرهنگ کوچک تازی به فارسی (1334 ش )؛ آیین بزرگی (1311 ش و 1336 ش ) که ترجمة کتاب الادب الکبیر ابن مقفّع است و از نمونه های رسا و زیبای فارسیِ سره به شمار می رود؛ و نیز ترجمه ای به نام تاجداران یمن که هنوز چاپ نشده است (اعتماد مقدم ، ص 11). بهروز در 1308 ش ، انجمن زبان ایران را بنیاد نهاد. او از جمله کسانی بود که به زدودن زبان فارسی از واژگان عربی اعتقاد داشت و این اعتقاد را در رسالة زبان ایران : فارسی یا عربی (1313 ش ) ابراز کرده است . در این رساله سرچشمة دانش و هنر را سرزمینهای آریایی دانسته و نظریات او در مبحث اشتقاق طبیعی در زبان فارسی ، کمابیش مصیب است ، اما در مباحث معناشناسی و شناخت ریشه های لغات ، گاه مطالبی غیر علمی بیان می کند. وی از بنیانگذاران «انجمن ایرانویج » بود و با محمد مقدم و صادق کیا در نشریة این انجمن ، ایران کوده ، همکاری می کرد و پنج جزوة آن نشریه نوشتة اوست با عنوانهای در راه مهر (ش 1)، دبیره (ش 2)، خطّ و فرهنگ (ش 8)، تقویم و تاریخ در ایران (ش 15) و تقویم نوروزی شهریاری (ش 18) که در شماره های دوم و هشتم ، ضمن بررسی تاریخ خط در ایران و انیران ، خط ابداعی خود را به نام «کودک دبیره » برای آموزش پیشنهاد کرد، چنانکه در تعلیم ریاضی نیز روش خاصی ابداع کرده بود (افشار، ص 723؛ حصوری ، همانجا). او همچنین زمانی مأمور واژه سازی برای اصطلاحات نظامی شد که به جهت آنچه با یاران خود در ستاد ارتش آن زمان برساخت ، با نقد و اعتراض برخی از ادیبان و استادان زبان شناس ایرانی روبرو شد (پورداود، ص 304ـ309، 320ـ 375).

بهروز به خاورشناسان و تحقیقات آنان دربارة ایران بدبین و از جمله نخستین کسانی بود که در مقابل اندیشه های آنان پایداری می نمود (حصوری ، ص 188). بر همین اساس ، و نیز برحسب گمان ورزیهایی که از ملی گرایی افراطی او سرچشمه گرفته بود، بر آن بود که اسکندر مقدونی در تاریخ وجود نداشته ، و انجیل سخنان «مهر» است ؛ و هر چه شرق شناسان در این خصوص نوشته اند، قصد توهین به ایرانی و محو آثار و تأثیر فرهنگ ایرانی را داشته اند. این سخنان او باعث تخطئة عقاید او از سوی دیگران می شد (همان ، ص 187؛ قس افشار، همانجا). تعصّب او دربارة پیشینة ایران باستان باعث شد که در نوشته هایش راجع به تاریخ و گاهشماری ، مطالبی غیرعلمی بیان کند، نظیر اینکه «الفبا» نخست 35قرن پیش از میلاد، در ایران ، و سپس توسط زرتشت در سدة هفدهم پیش از میلاد، اختراع شد (ذبیح بهروز، 1325 ش ، ص 136)؛ و چون زرتشت منجّم بود، نخستین رصدهای نجومی و حسابهای تقویمی نیز از اختراعات اوست (همو، 1331 ش ، ص 126). در همان دوران ، مجتبی مینوی با امضای علینقی استرآبادی ، نقدی تند بر کتاب تقویم و تاریخ در ایران او نوشت که در مجلة یغما منتشر شد (رجوع کنید به مینوی ، ص 547 ـ554).


منابع :
(1) علیقلی اعتماد مقدم ، «شمع فروزانی که سوخت »، هنر و مردم ، ش 112 و 113 (بهمن و اسفند 1350)؛
(2) ایرج افشار، «درگذشت ذبیح بهروز»، راهنمای کتاب ، سال 14، ش 9ـ12 (آذر ـ اسفند 1350)؛
(3) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3: از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357 ش ؛
(4) ذبیح بهروز، تقویم و تاریخ در ایران ، تهران 1331 ش ؛
(5) همو، خط و فرهنگ ، تهران 1325 ش ؛
(6) ابراهیم پورداود، هرمزدنامه ، تهران 1331 ش ؛
(7) علی حصوری ، «پیوستگان به خاموشی : ذبیح بهروز 1269ـ1350»، فرهنگ و زندگی ، ش 7 (دی 1350)؛
مجتبی مینوی ، تاریخ و

(8) فرهنگ ، « ( دربارة ) تقویم و تاریخ در ایران قدیم از ذ.بهروز»، تهران 1352 ش ؛


(9) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Behru ¦z" (by Paul Sprachman).

/ پرویز اذکائی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2261
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست