بهار کسری ، بزرگترین فرش زربافت در دورة ساسانیان . این فرش ایرانی را که به «بهار خسرو» یا «بهارستان » نیز شهرت دارد، ظاهراً در اصل ، برای خسرو انوشیروان (حک : 531ـ579 میلادی ) بافته بودند که آن را تا زمان یزدگرد سوم ، آخرین پادشاه ساسانی ، در اوقاتی خاص در تالار بزرگ کاخ تیسفون می گستردند ( > بررسی هنر ایرانی < ، ج 6، ص 2274؛ خواندمیر، ج 1، ص 483؛ دانشگر، ص 394؛ سامی ، ص 15ـ 16؛ کاظم زاده ایرانشهر، ص 264). نخستین بار طبری (سلسلة اول ، ص 2453) به این فرش اشاره کرده است و به نظر می رسد برخی منابع در این که بهارکسری همان «بهارستان » باشد، تردید کرده اند (آذرپاد و حشمتی رضوی ، ص 13).

ابعاد این فرش را 30*30 متر یا 60*60 گز ذکر کرده اند (طبری ، همانجا؛
صوراسرافیل ، ص 11، پانویس 5؛
میرخواند، ج 2، ص 689؛
ادواردز، ص 3). در بافت این فرش از انواع نخهای مرغوب پشم و ابریشم ، سیم ، زر و گوهرهای گوناگون استفاده شده و نقشة آن تصویر باغی بوده است در فصل بهار با درختان و گلهای رنگارنگ و آبنماها و جویهای آب و پرندگان زیبا. برگها، غنچه ها، گلها، میوه ها و ساقة درختان از زر و سیم و سنگهایی قیمتی چون زمرد، یاقوت سرخ و کبود و زرد؛
خاک زمین با طلای زرد و داخل آبنماها با سنگهای بلورین و سنگریزة ته جویها با مروارید بافته و تزیین شده بود ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ؛
کاظم زاده ایرانشهر، ص 265؛
سامی ، ص 14؛
> بررسی هنر ایرانی < ، ج 6، ص 2274ـ2275؛
نصیری ، ص 18؛
صوراسرافیل ؛
دانشگر؛
آذرپاد و حشمتی رضوی ؛
خواندمیر، همانجاها).

بر پایة منابع ، در زمستان که رفتن به باغ ممکن نبود و هوس نشاط و انبساط خاطر بر خسروپرویز استیلا می یافت ، مجلس شادی و جشنهای پادشاهی را بر روی این فرش برپا می کردند و با رؤیت آن ، خود را در فصل بهار می پنداشتند (سامی ، ص 15؛
خواندمیر؛
کاظم زاده ایرانشهر؛
میرخواند، همانجاها). در منابع عربی آن را به سبب آنکه در فصل زمستان گسترده می شد، «بساط الشتاء» می نامیدند (سامی ، ص 14،16؛
کاظم زاده ایرانشهر، همانجا). هم ازینرو بلعمی آن را فرشِ زمستانی نامیده است (ج 1، ص 466). به گفتة کاظم زاده ایرانشهر (همانجا، پانویس 1)، ممکن است مراد از «خوان پرویز» همین بهار کسری بوده باشد. برخی منابع نیز بهارخسرو را نام چهارقالی که نشان دهندة چهارفصل سال بوده و بر تخت معروف طاقدیس گسترده می شده ، پنداشته اند (آذرپاد و حشمتی رضوی ، همانجا). بهای این فرش را 000 ، 600 ، 3 درهم تخمین زده اند (سامی ، ص 16؛
کاظم زاده ایرانشهر، ص 265).

در پی شکست یزدگرد سوم و به تصرف درآمدن مداین در سال 16، فرش بهارکسری به غنیمت رفت . سعدبن

ابی وقاص آن را به نزد عمر به مدینه فرستاد، و عمر آن را قطعه قطعه و میان مهاجر و انصار تقسیم کرد ( > بررسی هنر ایرانی < ، ج 6، ص 2275؛
صوراسرافیل ؛
ایرانیکا ؛
خواندمیر؛
میرخواند؛
نصیری ، همانجاها). اما برطبق برخی روایات ، این فرش پیش از این ، به هنگام غلبة هراکلیوس ، فرمانروای روم شرقی ، برخسروپرویز در اوایل قرن هفتم میلادی ، به دست سپاهیان غالب افتاده بوده است (نصیری ، همانجا).

با توجه به بزرگی بهارکسری و مرصّع بودن آن ، برخی یک تخته بودن آن را غیرممکن دانسته و احتمال داده اند که از چند قطعة متصل به هم تشکیل می شده و به لحاظ بافت نیز گلیم گونه بوده است ، زیرا اگر آن را گره بافت بپنداریم ، بایست حدود دوتن وزن داشته باشد که در این صورت نه قابل گستردن برزمین و نه آویختن به دیوار بوده است . ازینرو، عده ای این فرش را بیشتر افسانه شمرده اند (آذرپاد و حشمتی رضوی ؛
> بررسی هنر ایرانی < ، همانجاها؛
صوراسرافیل ، ص 11، پانویس 5، نیز ص 12؛
رجوع کنید به ادواردز، همانجا).

---

منابع :
(1) حسن آذرپاد و فضل الله حشمتی رضوی ، فرشنامة ایران ، تهران 1372 ش ؛
(2) آرتور سیسیل ادواردز، قالی ایران ، ترجمة مهین دخت صبا، تهران ( بی تا. ) ؛
(3) محمدبن محمد بلعمی ، تاریخنامة طبری ، چاپ محمد روشن ، تهران 1366 ش ؛
(4) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(5) احمد دانشگر، فرهنگ جامع فرش ایران ، تهران 1372 ش ؛
(6) علی سامی ، «بافندگی و بافته های ایرانی از دوران کهن »، مجلة بررسیهای تاریخی ، سال 5، ش 3 (مرداد ـ شهریور 1349)؛
(7) شیرین صوراسرافیل ، کتاب فرش ایران ، تهران 1366 ش ؛
(8) محمدبن جریر طبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896، چاپ افست تهران 1965؛
(9) حسین کاظم زاده ایرانشهر، «نوروز و فرش بهار کسری »، ایرانشهر ، سال اول ، ش 10 (شعبان 1341)؛
(10) محمدبن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، تهران 1338ـ 1339 ش ؛
(11) محمد جواد نصیری ، سیری در هنر قالی بافی ایران ، تهران 1374 ش ؛


(12) Encyclopedia Iranica , s.v. "Baha ¦r-e Kesra ¦" (by M. G. Morony);
(13) A Survey of Persian art , ed. Arthur Upham Pope, Tehran 1977.

/ فیروزه کوهساری /