بَهار شَروانی (یا شِروانی / شیروانی ) ، میرزا نصرالله ، فرزند ابوالقاسم ، غزل سرای نیمة دوم قرن سیزدهم . در 1247 در شَماخی ، شهری در جمهوری آذربایجان ، زاده شد (تربیت ، ص 71). از کودکی به سرودن شعر و غزل میل وافر داشت و با استعداد شگفت خود غزلهای فارسی را به صورت منظوم به ترکی برمی گرداند (کوچرلی ، ج 2، بخش 1، ص 4). رضاقلی خان هدایت (متوفی 1288)، او را در 1275 در تهران دیده و شعرش را ستوده است (ج 4، ص 179ـ180). دیوان بیگی نیز ضمن اشاره به سیر و سیاحت او در هندوستان ، گفته است که برخی او را در قصاید و مسمط مانند متقدّمان می دانند (ج 1، ص 272ـ273).

بهار در سیر و سیاحتهای خود به خدمت دانشمندان و شاعران نامی دوران خود رسید؛ در اصفهان با غلامحسین صدرالشّعرا، پدر ایرج میرزا، در تبریز با ادیب ناصر دیلمی و در مشهد با ملک الشّعراء صبوری ، پدر محمّدتقی بهار، دوستی و آمیزش داشت (برقعی ، ج 1، ص 580؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بهار شیروانی »). هنگام اقامتش در تهران ، میرزا احمدخان وکیل الرّعایا او را با خود به ساوجبلاغ برد و دو فرزند خود، میرزاعلی خان حیدری و میرزا عبدالله خان مصباح دیوان ، را برای تعلیم و تربیت به او سپرد ( ارمغان ، ص 71) و چون بهار به تبریز بازگشت ، مدتی منشیِ کنسولگری فرانسه شد (رجوع کنید به برقعی ، همانجا؛ محمدزاده ، ص 88). به نوشتة عبرت نائینی * (متوفی 1321 ش )، بهار واژه نامه ای فارسی ـ فرانسه تألیف کرده بود که کنسول فرانسه آن را از وی خرید و به نام «لغت نیکلا» و به اسم خود به چاپ رساند (ج 1، ص 476). درستی این سخن معلوم نیست ، و همچنان این که می گوید (همانجا) بهار دیوان خود را در خانة صبوری گذاشت و پسر صبوری (ملک الشعراء بهار)، برخی از اشعار بهار شروانی را به نام خود کرد. محمود فرّخ خراسانی (متوفی 1360 ش ) در یادداشتی که به نسخة خطی مدینة الادب ضمیمه کرده است (رجوع کنید به همانجا) از ملک الشعراء دفاع کرده و این سخن را تهمتی ناروا دانسته است .

بهار ظاهراً دو دیوان به زبانهای فارسی و ترکی داشته (مدرس تبریزی ، ج 1، ص 296) که مفقود شده است . آقابزرگ طهرانی (ج 9، قسم اول ، ص 146) از دیوان فارسی او یاد کرده است . مجموعه ای از اشعار فارسی او، احتمالاً به خط خودش ، در موزة نظامی جمهوری آذربایجان محفوظ است (ش 1017) که عنوان «مسوّده » دارد و شاید بهار آن را در جوانی خود فراهم کرده باشد. این مجموعه ، در 39 ورق ، و شامل غزلیات ، قصیده ای در مدح امام رضا علیه السلام ، و مثنوی تُحفة الاَحِبّاء است که برخی (مثلاً مدرس تبریزی ، ج 1، ص 297) به اشتباه نام آن را تحفة العراقین ذکر کرده اند. مثنوی دیگری هم به نام نرگس و گل سروده که تنها چند بیت از آن باقی مانده است . او حدود 1300 در تبریز درگذشت و همانجا مدفون شد (رجوع کنید به تربیت ، همانجا).

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ارمغان ، سال 13، ش 1 (فروردین 1311)؛
(3) محمد باقر برقعی ، سخنوران نامی معاصر ایران ، قم 1373 ش ؛
(4) محمدعلی تربیت ، دانشمندان آذربایجان ، تهران 1314 ش ؛
(5) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374 ش ؛
(6) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقة الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364ـ1366 ش ؛
(7) محمدعلی عبرت نائینی ، مدینة الادب ، نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ش 967؛
(8) حمید محمدزاده ، «زندگی و آثار بهار شیروانی »، وارلیق ، ش 9ـ10 (1361 ش )؛
(9) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(10) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، مجمع الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340 ش ؛


(11) Fer ¦âdun Bey Kخc §arl ¦â, A ¦zarba ¦yja ¦n adabiya ¦t i ¦tarixi materiallar i ¦, vol. 2, pt. 1, Baku 1926.

/ حمید محمّدزاده /