بَهارستان (1) (یا روضة الاخیار و تحفة الابرار ) ، کتابی در حکایات و اندرزهای اخلاقی به نثر ساده و مسجّع آمیخته به نظم ، نوشتة عبدالرحمان جامی * (817 ـ 898). مؤلف ، آن را برای تعلیم و تربیت فرزندش ، ضیاءالدّین یوسف ، تألیف و در 892 به پادشاه تیموری ، سلطان حسین بایقرا (حک :873 ـ911)، تقدیم کرده است . این کتاب شامل مقدمه ، هشت روضه و خاتمه است ، و به شیوة گلستان * سعدی تألیف شده است ؛ هشت روضة بهارستان ، به تقلید از هشت باب گلستان ، عبارت است از : 1) ذکر حکایاتی دربارة مشایخ صوفیه و برخی اسرار احوال آنان ؛ 2) حکم و مواعظ ؛ 3) اسرار حکومت و ذکر حکایاتی از شاهان ؛ 4) بخشش و بخشندگان ؛ 5) تقریر حال عشق و عاشقان ؛ 6) مطایبات ؛ 7) شعر و بیان احوال شاعران ؛ 8) حکایاتی از زبان جانوران .

ویژگیهای بارز بهارستان عبارت است از : استشهاد به آیات قرآن کریم و احادیث و مأثورات دینی ، استناد به

اشعار فارسی و عربی ، کاربرد لغات و اصطلاحات عرفانی ، لغات و ترکیبات فارسی و صنایع بدیعی ، و استفاده از امثال و حکم . عبارات کتاب ، جز در مواردی خاص ، ساده است و در میان آثار منثور مقامی شامخ دارد. بیشتر قسمتهای کتاب مشتمل بر مطالب اخلاقی و اندرزهای سودمند، و مطایباتِ آن متضمّن لطایف و ظرایف است و باب «شعر و بیان احوال شاعران » آن دارای فواید تاریخی و ادبی است و قطعات تاریخی آن به روشن شدن احوال شعرا و عرفا کمک می کند، هرچند مؤلف گاهی دچار اشتباهات تاریخی و لغزشهای ادبی شده و به استناد برخی از تذکره ها، مانند لباب الالباب عوفی ، مطالبی نقل کرده است که درست نمی نماید؛ از جمله حکایاتی دربارة رودکی (جامی ، ص 90ـ91)، فردوسی (همان ، ص 93ـ 95) و چند شاعر دیگر.

جامی در نگارش بهارستان علاوه بر گلستان سعدی از کتابهای نویسندگان پیش از خود نیز متأثر بوده است . بهارستان در مقایسه با گلستان سخنان منظوم بیشتری دارد؛ نثر آن مسجّع و در برخی موارد کمی متکلّفانه است ؛ اما در مجموع ، شیوة انشای بهارستان جامی از گلستان سعدی ، حتی در قسمتهایی که رنگ ادبی بیشتری دارد، ساده تر است ، و شاید یکی از دلایل آن اختصاص داشتن کتاب به فرزند مؤلف باشد. نثر بهارستان به پختگی و انسجام گلستان نیست و حجم آن بتقریب برابر حجم گلستان است ، اگرچه احتمالاً این امر تقلیدی آگاهانه نبوده و بیشتر به حجم آثاری از این نوع بر می گردد (رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل مادّه ). جامی در خاتمه ، به شیوة سعدی ، مدعی است که ابیات و حکایات همه از خود اوست و نقل و اقتباس نیست ، اما کتابهای دیگری از قبیل المُستجاد قاضی تنوخی و الفرج بعدالشدّة همو، و ترجمة فارسی آن به قلم دهستانی ، تواریخ معتبر فارسی و عربی ، تذکره ها و مانند اینها منابعی است که جامی در نگارش بهارستان بیش و کم از آنها متأثر بوده است . رویهمرفته جامی توانسته است شیوة نثرنویسان با ذوق پیشین را در دوران کم ذوقیهای معاصرانش دنبال کند.

بهارستان همچون گلستان متن درسی بوده و چاپها و ترجمه های فراوانی از آن در ایران و خارج موجود است : از جمله چاپ ایران (تهران 1311 ش ، با مقدمة سیدمحمد طباطبائی ؛
تهران 1367 ش ، به تصحیح اسماعیل حاکمی )؛
ترکیه (استانبول 1294، همراه با شرح شاکر افندی )؛
اتریش (وین 1846 میلادی ، با ترجمة شلشتا وسرد به آلمانی )؛
هندوستان (لکهنو 1329؛
نول کشور، دهلی ـ تاریخ چاپ : نامعلوم ؛
ترجمة کامل به انگلیسی 1887 میلادی ؛
براون ، ج 3، ص 764). علاوه براینها شمعی ، شارح ترک ، در فاصلة سالهای 982ـ987، شرحی بر بهارستان نوشته است (اته ، ص 175).

---

منابع :
(1) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران 1351 ش ؛
(2) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3 : از سعدی تا جامی ، ترجمه با حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357 ش ؛
(3) عبدالرحمان بن احمد جامی ، بهارستان ، چاپ اسماعیل حاکمی ، تهران 1367 ش ؛


(4) Encycolpedia Iranica , s.v. "Baha ¦resta ¦n" (by G. M. Wickens).

/ اسماعیل حاکمی /