بهار ، شهرستان و شهری در استان همدان .

1) شهرستان بهار (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 635 ، 127 تن ). در مغرب استان همدان واقع است . از شمال به شهرستان کبودرآهنگ ، از مشرق به شهرستان همدان ، از جنوب به شهرستان تویسرکان و از مغرب به شهرستانهای اسدآباد و قروه (در استان کردستان ) محدود، و مشتمل است بر سه بخش مرکزی و لالجین و صالح آباد، شش دهستان ، و شهرهای بهار، صالح آباد و لالجین .

بیشتر آبادیهای آن در دشت قرار دارد و به سبب اختلاف ارتفاع بین دشت و ارتفاعات (بخصوص الوند)، منطقه ای بادخیز است . رشته کوه زاگرس با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی در آن امتداد دارد. مهمترین کوههای آن عبارت اند از: خون (ارتفاع : ح 700 ، 2 متر) در چهارده کیلومتری مغرب همدان ؛ یاقوشه (ارتفاع : ح 750 ، 2 متر) در هفده کیلومتری مغرب همدان که از سرچشمه های سیمینه رود است ؛ اَلْموقولاخ (آلمه بولاخ ، ارتفاع : ح 997 ، 2 متر) در 36 کیلومتری شمال غرب همدان . راه اصلی قروه ـ همدان از دامنه های شمالی الموقولاخ می گذرد و گردنة اسدآباد جانب جنوب غربی این کوه را از کوهستان الوند جدا می کند. سیمینه (قوری چای / آبشینه ) مهمترین رود بهار است که پس از آبیاری اراضی شهرستان بهار در شانزده کیلومتری شمال شهر همدان به قره چای می پیوندد. وَفْرَجین (= مَریانَج )، سیمین (صالح آباد) و همه کسی از دیگر رودهای این شهرستان است . سفره های آب زیرزمینی منطقه به سبب ویژگیهای طبیعی غنی است و ذخیرة آب زیرزمینی آن (حدود چهل میلیون متر مکعب )، علاوه بر آبیاری اراضی ، آب آشامیدنی شهرهای همدان ، بهار و مریانج (در سه کیلومتری شمال غرب همدان ) را تأمین می کند ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1293، 1310؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ج 47، ص 418). آب و هوای شهر نسبتاً سرد و خشک است .

بهار معادن فراوانی دارد که مهمترین آنها سنگ مرمریت (نزدیک آبادی همه کسی در سی کیلومتری شمال شرق اسدآباد و در مسیر جاده همدان ـ قروه )، معدن آهن همه کسی و معدن گرانیت حصار باقی در نزدیکی آبادی همه کسی است .

ازگیا، زبان گنجشک ، اقاقیا، ارژن ، گل گاوزبان ، کتیرا و شیرین بیان و از زیا، آهو، کفتار، گرگ ، روباه ، شغال ، میش کوهی و انواع پرندگان در آن یافت می شود. بهار مراتع غنی و فراوانی دارد. دامداری آن قابل ملاحظه است و عشایر لُر (ایل جمهور و ایل ترکاشوند) از استانهای لرستان و کرمانشاه چند ماه از سال را در دشت بهار، ییلاق دارند. خاک آبرفتی دشت بهار (از رسوبات رودخانه ای ) و منابع آبی فراوان (رود، قنات ، چاه ) و توپوگرافی مناسب ، به کشاورزی آن رونق خاصی بخشیده است . از محصولات مهم آن ، گندم ، چغندرقند، جو، تره بار، سیب زمینی و انگور است . از صنایع دستی ، سفالگری و قالیبافی آن قدمت فراوان دارد. درگذشته شرکت سهامی ظروف لالجین (تأسیس 1315 ش ) در منطقه فعالیت گسترده ای داشت (خزائل کردستانی ، ص 73)، امروزه نیز شهر لالجین به ساخت ظروف سفالی بدل چینی در ایران مشهور است . بنابر سرشماری صنعت و معدن 1373 ش (مرکز آمار ایران ، 1374 ش ، ص 12، 44، 130ـ132)، در شهر لالجین بیش از پانصد کارگاه به ساخت و نقاشی ظروف و مجسمه های سفالی اختصاص داشت . از صنایع جدید، کارخانة قند، صابون سازی و کشت و صنعت و صنایع دامی دارد. راههای اصلی همدان ـ قزوین ، همدان ـ سنندج و همدان ـ کرمانشاهان از این شهرستان می گذرد.

برخی از زیارتگاهها و آثار باستانی آن عبارت است از: امامزاده علمدار در ده زاغه (حدود پانزده کیلومتری جنوب غربی بهار)؛
امامزاده عسگر در ده سنگ سفید (حدود نوزده کیلومتری جنوب غربی بهار)؛
امامزاده ای در لالجین و قلعة قدیمی علی اشرف خان در ده سلیمان آباد (حدود یازده کیلومتری شمال شرق بهار)؛
گنج تپه (تپه باستانی ) در حدود دو کیلومتری شمال شرق بهار؛
و قلعة قدیمی امیرنظام در ده لَتْگاه (حدود چهارده کیلومتری شمال شرق بهار؛
سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ج 47، ص 215، 237ـ238، 242، 389ـ390، 400ـ401).

از کل جمعیت شهرستان بهار، 178 ، 48 تن (7ر37%) در شهرها و 457 ، 79 تن (2ر62%) در روستاها به سر می برند. بیشتر اهالی به زبان فارسی و ترکی آذربایجانی و در بعضی آبادیها به کردی تکلم می کنند. مذهب مردم آن شیعة اثناعشری است .

طبق قانون تقسیمات کشوری مصوّب 16 آبان 1316 (ایران . وزارت کشور، ص 8 ـ9)، بخش سیمینه رود (تقریباً منطبق بر شهرستان امروزی ) در شهرستان همدان از استان پنجم (کردستان ) تشکیل شد. در 1322 ش ، حوزة چهار بلوک ، از دهستانهای سیمینه رود، به علت وسعت زیاد به دو قسمت چهار بلوک همدان (با 77 آبادی از جمله صالح آباد و همه کسی ) و چهار بلوک شمالی (با چهل آبادی از جمله بهار، دینارآباد و لالجین ) تقسیم شد (خزائل کردستانی ، ص 36ـ37، 52).

طبق تصویبنامة کمیسیون سیاسی دفاعی هیئت دولت در جلسة مورخ 19/8/1372، شهرستان بهار مشتمل بر دو بخش مرکزی و لالجین تشکیل شد (ایران . قوانین و احکام ، ص 609ـ610).

2) شهر بهار (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 865 ، 25 تن ). مرکز شهرستان بهار که در دشت بهار، در ارتفاع 700 ، 1 متری و در فاصلة حدود یازده کیلومتری شمال غربی شهر همدان واقع است . پیرامون آن را مزارع و باغات فراگرفته است و چمن اَنْدجِین در مشرق شهر قرار دارد و آثار قدیمی نیز در آن یافت می شود. حداکثر مطلق دمای آن در تابستانها به ْ30 و حداقل آن در زمستانها به ْ30- می رسد. میانگین بارش سالیانه 302 میلیمتر است . بهار در مسیر اصلی همدان ـ لالجین و کبودرآهنگ قرار دارد، همچنین راه اصلی همدان ـ صالح آباد (حدود بیست کیلومتر) و همدان ـ اسدآباد (حدود 55 کیلومتر) از مغرب شهر بهار می گذرد. شهر بهار دارای محله های قدیمی آق دروازه ، قلعه ، محله شهر، تیه لر و حسن باباست . آثاری از قلعة قدیمی بهار در محلة قلعه شهر، به نام دولت قلعه سی ، هنوز باقی است (رزم آرا، ج 5، ص 60؛
سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، ج 47، ص 75).

پیشینه . نام بهار/ وهار، ظاهراً با وهان مطابق است که نخستین بار در قرن ششم در الکامل فی التاریخ آمده است . ابن اثیر (ج 10، ص 682) در وقایع 526، در بیان جنگ بین سلطان طغرل و ملک داود، از قریة وهان در نزدیکی همدان نام می برد. بهار در گذشته مرکز حکمرانان کردستان و لرستان بود و به سبب نزدیکی این دو محل ، خصومت دائمی برای تصاحب ناحیه و قلعة آن وجود داشت (جوینی ، ج 3، ص 455). در 621 سلطان جلال الدین مِنکِبُرنی در بازگشت از بغداد به هندوستان ، به قلعة بهار که در اختیار سلیمانشاه ایوایی (ملقب به شهاب الدین رئیس یکی از قبایل ترکمان ، متوفی 656) بود، وارد شد (همان ، ج 3، ص 453، 455). در 640 حسام الدین خلیل (فرمانروای لُر، متوفی 640) پس از جنگهای متعدد، ناحیة حکومت سلیمانشاه را به تصرف خود درآورد. مدتی بعد، سلیمانشاه پس از فراهم آوردن لشکری عظیم ، بر حسام الدین خلیل پیروز شد و پس از تصرف قلعة بهار و بعضی ولایات کردستان ، بهار را مرکز حکومت خود قرار داد (حمدالله مستوفی ، 1362 ش الف ، ص 556؛
جوینی ، ج 3، ص 458ـ459؛
بدلیسی ، ص 65؛
لسترنج ، ص 208). ابن فُوَطی نبرد خلیل بن بدرکُردی با سلیمانشاه و قتل خلیل در قلعة وهار را در وقایع 643 ضبط کرده است (ص 286؛
نیز رجوع کنید به ابن ابی الحدید، ج 8، ص 239).

به روایتی ، در 655 هولاکو، بهار و قلعة آن را ویران کرد (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، همانجا). به گفتة حمدالله مستوفی در قرن هشتم ، بهار از ولایتهای شانزدهگانة کردستان ، و قلعة بهار، دارالملک سلیمانشاه بوده است (1362 ش ب ، ص 107).

در اوایل قرن دهم ، شاه اسماعیل ، قصبة بهار را آباد کرد و ایل بهارلو را به آنجا کوچانید (رزم آرا، ج 5، ص 59). برخی معتقدند که نام بهار از ایل بهارلو گرفته شده است (همانجا)، ولی مینورسکی نام ایل بهارلو را، که در نزدیکی همدان می زیسته اند، برگرفته از قلعة بهار در چهارده کیلومتری شمال غربی همدان می داند (رجوع کنید به بهارلو * ؛
ایرانیکا ، ذیل «بهارلو»).

در 1119، بهار محل جنگ بین نواب استظهارالدوله (محمدجعفرخان زند) و خسروخان (والی اردلان ) بود. در 1200، جعفرخان زند که داعیة سلطنت ایران را داشت ، در بهار همدان با خسروخان جنگید و شکست خورد (وقایع نگار کردستانی ، ص 165ـ167؛
شهاوری شیرازی ، ص 56 ـ57؛
سنندجی ، ص 167ـ 168؛
غفاری کاشانی ، ص 709ـ712). در دورة قاجاریه ، شیروانی بهار را «قریة خلدآشیان » ضبط کرده ، می افزاید: بهار در دشت و در دو فرسخی همدان واقع و جوانب اربعه اش واسع است . باغات دلگشا و بساتین خلدنما دارد و نزدیک هزار خانه در آن است . آب و هوایش نیکوست و مردمش ترک و شیعی مذهب و اکثر چاروادارند (ص 168). اعتمادالسلطنه ، بهار را قریه ای بزرگ در همدان نوشته است (ج 1، ص 490).

---

منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1399ـ1402/1979ـ1982؛
(3) ابن فُوَطی ، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة ، بیروت 1407/1987؛
(4) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ1368 ش ؛
(5) یدالله افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373 ش ؛
(6) ایران . قوانین و احکام ، مجموعه قوانین سال 1372 ، تهران : روزنامة رسمی کشور، 1373 ش ؛
(7) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچه مسافات راههای کشور ، تهران ?( 1366 ش ) ؛
(8) ایران . وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران ، مصوب 16 آبانماه 1316، تهران ( بی تا. ) ؛
(9) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش ؛
(10) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی ، شرفنامه : تاریخ مفصل کردستان ، چاپ محمد عباسی ، چاپ افست تهران 1343 ش ؛
(11) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، تهران 1368 ش ؛
جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ،

(12) 1366 ش ؛
(13) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1329ـ1355/ 1911ـ1937، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(14) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش الف ؛
(15) همو، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، لیدن 1915، چاپ افست تهران 1362 ش ب ؛
(16) رضا خزائل کردستانی ، جغرافیای همدان ، تهران ?( 1323 ش ) ؛
(17) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 5: استان پنجم ( کردستان )، تهران 1355 ش ؛
(18) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 47؛
(19) همدان ، تهران 1376 ش ؛
(20) شکرالله بن عبدالله سنندجی ، تحفة ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان ، چاپ حشمت الله طبیبی ، تهران 1366 ش ؛
(21) عبدالکریم بن علی رضا شهاوری شیرازی ، تاریخ زندیه : جانشینان کریم خان زند ، چاپ ارنست بئیر، تهران 1365 ش ؛
(22) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا، سیاحت نامه ، تهران 1315؛
(23) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1369 ش ؛
(24) فرهنگ ده های ایران ، شناسائی عمومی : استان همدان ، تهران : وزارت جهاد سازندگی ، 1369 ش ؛
(25) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364 ش ؛
(26) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی صنعت و معدن مرحله اول ، 1373: مشخصات پایه ای و چارچوبی کارگاههای کشور، استان همدان ، شهرستان بهار ، ش 225ـ24، تهران 1374 ش ؛
(27) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش ؛
(28) نقشة تقسیمات کشور ایران ، تهران : گیتاشناسی ، 1377 ش ؛
(29) علی اکبر وقایع نگار کردستانی ، حدیقة ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان ، چاپ محمد رئوف توکلی ، تهران 1364 ش ؛


(30) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Baha ¦rlu ¦" (by P. Oberling).

/ وحید ریاحی /