بهاءالدین خَرَقی (یا مروزی ) ، ابوبکر محمدبن احمدبن ابی بِشْر، مؤلف آثار نجومی . در دهکدة خَرَق در نزدیکی مرو به دنیا آمد، و ظاهراً زندگی علمی او در همان محل سپری شد و در 533 در همانجا وفات یافت . نام او را گاه ابومحمد عبدالجبّاربن عبدالجبّاربن محمد ذکر کرده اند؛ و گاه او را با بهاءالدین ابومحمد خرقی ، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی که بیهقی زندگینامة او را نوشته است ، یکی دانسته اند (ویدمان ، 1910، ص 72ـ73؛ همو، 1970، ج 1، ص 654 ـ 655).

مهمترین اثر بهاءالدین دربارة نجوم ، جغرافیا و گاهشناسی ، منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک است (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1852). این اثر مشتمل بر سه «مقاله » است که نخستین آنها دربارة ترتیب افلاک است و نظریة ابوجعفر خازن * و ابن هیثم * را مبنی بر اینکه افلاک صلب سیّارات را به حرکت درمی آورند تأیید می کند. در این اثر خرقی مختصات 83 ستاره و طول اوجهای سیارات را برای سال 1444 اسکندرانی (مطابق با 19 ذیقعدة 526 تا یکم ذیحجة 527/ 1132ـ1133م ) عرضه کرده است (نالینو، ج 1، ص شصت و شش ـ شصت و هفت )، و اندازة متداول را نزد منجمان دورة اسلامی دربارة میل دایرة البروج (َ35 ْ23 دقیقه ؛ نالینو، ج 1، ص 159) و تقدیم اعتدالین (ْ1 در 66 سال ؛ نالینو، ج 1، ص 292) ذکر می کند. مقالة دوم به توصیف کرة زمین ، از جمله به محاسبة مطالع و طالعهای مایل محلی می پردازد. باب دوم آن که مبتنی بر اثر مفقود جیهانی است ، دربارة اقیانوسها و دریاهاست و متن آن ویرایش و به لاتین ترجمه و با آثار بَتّانی و ابن رُسته مقایسه شده است (نالینو، ج 1، ص 167ـ 175، ج 2، ص بیست و سه ). بخشی از این مقاله که دربارة مسیر خط استوای زمینی و «قُبّة الارض * » ( نقطه ای مفروض بر روی زمین محل برخورد خط استوا با نصف النهاری که ربع مسکون را به دو نیمة مساوی تقسیم می نموده است رجوع کنید به حسن زاده آملی ، ج 1، ص 200ـ 207 ) است ، ویرایش و به فرانسه ترجمه شده است (فران ، ص 4ـ6، 17ـ20). سومین و آخرین مقاله دربارة گاهشناسی است (نالینو، ج 1، ص 245)، و مفاهیمِ احکام نجومیِ قِرانِ مشتری ـ زحل و دورها ( ی سیارات ) را نیز شرح می دهد. مقدمة کتاب منتهی الادراک به آلمانی ترجمه شده است (ویدمان و کُهل ، ص 205ـ 209؛ ویدمان ، 1970، ج 2، 630ـ634).

خرقی خلاصه ای از منتهی الادراک را در دو «مقاله » تدوین کرد و آن را التبصرة فی الهیئة نامید (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 338) و به ابوالحسین علی بن نصیرالدین ، وزیر سنجر، تقدیم کرد. مقدمة این اثر نیز به آلمانی ترجمه شده است (ویدمان و کهل ، ص 209ـ211؛ ویدمان ، 1970، ج 2، ص 634ـ636). تبصره ، چنانکه از تعداد فراوان نسخه های خطی بر جای ماندة آن برمی آید، بسیار موردتوجه بوده است . این امر را شرحهایی نیز که محمدبن مبارکشاه بخاری در 733 (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 863) و احمدبن عثمان جوزجانی (متوفی 744) بر آن نوشته اند (سوتر ، ص 164) تأیید می کند.

---

منابع :
(1) ( مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(2) حسن حسن زاده آملی ، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی ، قم 1372 ش ) ؛


(3) Carl Brockemann, Geschichte der arabischen litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(4) G. Ferrand, "Notes de gإographie orientale", Journal asiatique , 202 (1923), 1-35;
(5) C. A. Nallino, Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum , Milan 1899-1907;
(6) H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Leipzig 1900;
(7) E. Wiedemann, Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte , Hildesheim and New York 1970, I, 641-659, II, 628-636;
(8) idem, "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ ", Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen , 42 (1910), 59-77;
(9) E. Wiedemann and K. Kohl, "Einleitung zu Werken von al Charaq ¦â ", Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen , 58-59, 1926-1927, 203-211.

/ پینگری ( ایرانیکا ) /