بویْنی اَگْری محمّدپاشا ، صدراعظم عثمانی . در جانیک به دنیا آمد. چون در زمان مرگ (1076) بیش از نَوَد سال داشت ، می توان حدس زد که در 984 به دنیا آمده باشد. از آغاز زندگی او اطلاعی در دست نیست . در جوانی کدخدای ( =پیشکار ) دَمیرقازِق خلیل پاشای وزیر شد. در لشکرکشیهای مراد چهارم شرکت کرد و زخم بسیار برداشت . در یکی از این لشکرکشیها با اصابت تیری زهرآلود از ناحیة گردن نیز زخمی شد و ازینرو لقب «بُویْنی اگری » ( = گردن کج ) یا بوینی یارالی ( = گردنْ زخمی ) گرفت .

پس از مرگ خلیل پاشا، پیشکار مصاحبْ مصطفی پاشای سلاحدار ( = محافظ سلطان ) شد. سپس «آرپاامینی » ( = متصدی علوفة سپاه ) ، و چندبار هم چاووش باشی ( سرجوخة محافظان ) شد. بعدها نیز بترتیب ، امیر سَنجَقِ قَسْطَمَونی ، بیگلربِیگیِ ( = والی ) حلب و شام ، و در 1058 والی آناطولی شد. زمانی که در این سمت بود، شورشهای اِبْشیرپاشا، آبازه حسن پاشا و توپال محمّدپاشا را سرکوب کرد. در این میان ، متهم به ظلم و اجحاف نیز شد، اما به توصیة محمّدپاشا کوپریلی به والده طُرخان سلطان پناه برد و بخشیده شد. در 1060 وارد هیئت وزرای مستقر در قصر طوپقاپی شد. سال بعد، برای بار دوم ، به ولایت شام منصوب گردید؛ در آن زمان ، حدود هشتاد سال داشت . در 1066، به پیشنهاد شیخ الاسلام خوجه زاده مسعود افندی ، صدراعظم شد. در آن تاریخ ، ناوگان وِنیز تنگة چناق قلعه را مسدود، و جزایر بوزجه آدا * ، لِمْنی ، سَمادِرَک ( = سمدرک / سمندرک ) را اشغال کرده بود. اولین اقدام محمّدپاشا گماردن عوامل خود به بعضی مناصب دولتی بود؛ ولی به خوجه زاده مسعود افندی که موجب ارتقای او به صدراعظمی شده بود اعتنا نکرد. مهمترین اقدام محمّدپاشا در مقابل خطر احتمالی عبور ناوگان ونیز از تنگة چناق قلعه و ورود آنان به استانبول این بود که دیوارهای مُشرف به دریای اطراف استانبول را رنگ کرد تا دشمن به خرابی آن پی نبرد. همچنین ، خانه هایی را که در ردیف بُرجهای بین محلّه های آخورقاپی و یدیِقلّه ( = هفت بُرج ) قرار داشت تخریب کرد. به این علت ، شماری از مردم استانبول خانه های خود را فروختند و به قسمت آسیایی شهر نقل مکان کردند. بسته شدن تنگة چناق قلعه ، در پی حملة ناوگان ونیز، سبب گرانی و قحطی در استانبول شد.

از طرفی نیز، بعضی از واعظان ، محمدپاشا را رشوه خوار و ستمگر معرفی می کردند؛ و مسعودافندی نیز با مراجعه به والده سلطان ، بر عزل محمّدپاشا تأکید می کرد. مسعود افندی همچنین دسیسه ای چید تا سلیمان دوم به جای محمد چهارم بر تخت نشیند، اما نقشه اش آشکار، و خود به بورسه تبعید و در آنجا اعدام شد. بدین ترتیب ، محمدپاشا از یکی از دشمنان خود رهایی یافت . همراه با این حوادث در استانبول ، جنگ عثمانی و ونیز هم شدت گرفت . سرانجام ، چون محمدپاشا نتوانست سپاه و ناوگان خود را بموقع برای مقابله با دشمن آماده کند، از سمت خود برکنار شد (4 ذیحجة 1066) و کوپریلی محمدپاشا جانشین او گردید. محمدپاشا مدتی در یدی قله زندانی ، و سپس به مال قره تبعید شد، اما، بعدها به او اجازه دادند که به استانبول بازگردد. محمدپاشا حدود ده سال در عمارت خود، در مجاورت خانقاه شاه سلطان در محلّة ایّوب ، زندگی کرد و در رجب 1076 درگذشت . محمدپاشا در حلب دارای اموال غیرمنقول و موقوفاتی بوده است . به نوشتة منابع ، محمدپاشا در جوانی ، بویژه به سبب دلاوریهایش در جنگها شهرت داشت ، ولی در سالخوردگی ، در مقام صدراعظمی ، موفق نبود.

---

منابع :
(1) محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ1315؛
(2) ج 4، ص 175ـ 176؛
(3) طوپقاپی سرای موزه سی آرشیوی ، ش 7446؛
(4) عثمان زاده احمد تائب ، حدیقة الوزراء ، استانبول 1271، فریبرگ 1969، ص 103ـ104؛
(5) مصطفی نعیما، تاریخ ، استانبول 1280، ج 4، ص 459ـ460، ج 6، ص 167ـ169، 193ـ195، 217ـ219؛
(6) وجیهی حسین ، تاریخ ، طوپقاپی سرای موزه سی کتبخانه سی ، امانت خزینه سی ، ش 1425، گ 52پ ، 54ر؛


(7) Hدseyin Ayvansarہyر, Vefeyہt-Selہtin ve Me íہhرr-i Ricہl , ed. Fahri ´. Derin, Istanbul 1978, 19;
(8) I smail Hami Dani ímend, Izahl i Osmanl i Tarihi Kronolojisi , Istanbul 1947-1955, III/1, 294-302, III/2, 412-414;
(9) Canan Doruk, "Boynuyaral âMehmed Pa ía", BA thesis, I stanbul غniversitesi, Edebiyat Fakدltesi, 1968, no. 1645;
(10) TA , s.v. "Mehmed Pa ía, Boynueg §ri";
(11) I smail Hakk âUzun µar âíl â, Osmanli Tarih â, Ankara 1947-1959, III/1, 294-302, III/2, 412-414.

/ عبدالقادر اوزجان ، با اندکی تلخیص از ( د. ا. د. ترک ) /