بُوَیْطی ، ابویعقوب ، یوسف بن یحیی قرشی از فقها و محدثان عامه و جانشین شافعی . او که به ابن بویطی نیز معروف است ، به بُوَیْط ، قریه ای در مصر، منسوب بوده است (یاقوت حموی ، ج 1، ص 513؛ سمعانی ، ج 1، ص 416) و تاریخ ولادت او معلوم نیست . احادیث نبوی را از شافعی (متوفی 204) و عبداللّه بن وهب فقیه مالکی (125ـ197) استماع کرد. ابواسماعیل ترمذی ، ابراهیم بن اسحاق حربی ، قاسم بن مغیره جوهری ، احمدبن منصور رمادی ، ابومحمد الدارمی ، ابوحاتم ، ربیع بن سلیمان و بعضی از محدثان دیگر نیز از وی روایت کرده اند (خطیب بغدادی ، ج 14، ص 30؛ ابن ندیم ، ص 266؛ ابن خلّکان ، ج 7، ص 61؛ ذهبی ، ج 12، ص 58 ـ59). بویطی مصاحب شافعی بود و نزد او منزلت مهمی داشت . شافعی نظریات او را تأیید می کرد و گاهی پاسخ به مسائل را به وی ارجاع می داد و بویطی را زبان خود می دانست (ابن خلّکان ، ج 7، ص 63؛ ابن تغری بردی ، ج 2، ص 260ـ261). شافعی پس از ابتلا به مرضی که به مرگ او منجر شد، جلسات درس خود را به بویطی واگذار کرد و او را اعلم اصحاب و شاگردان خود خواند (ابن خلّکان ، همانجا؛ خطیب بغدادی ، ج 14، ص 303). پس از فوت شافعی نیز بویطی جانشین او در درس و افتاء شد (ابن خلّکان ، همانجا؛ سُبکی ، ج 2، ص 163؛ طاش کبری زاده ، ج 2، ص 279).

بویطی قائل به قِدَم قرآن بود. به همین سبب در دوران خلافت واثق بالله (227ـ232) از مصر به بغداد فراخوانده شد؛ اما با وجود زندان و شکنجه از عقیدة خود دست برنداشت تا در 231 یا 232 در زندان درگذشت . اسنوی علت گرفتاری بویطی را سعایت ابن ابی اللیث قاضی حنفی مصر می داند (خطیب بغدادی ، ج 14، ص 305؛ سبکی ، ج 2، ص 165؛ سمعانی ، ج 1، ص 417؛ ذهبی ، ج 12، ص 60؛ اسنوی ، ج 1، ص 23).

از جملة آثار اوست : المختصرالکبیر ؛ المختصرالصغیر ؛ الفرایض (هر سه در فروع ). به گفتة عبادی شافعی و سبکی ، المختصر در نهایت زیبایی و به شیوة ابواب کتاب مبسوط تألیف شده است (ابن ندیم ، همانجا؛ سبکی ، ج 2، ص 163؛ سزگین ، ج 1، جزء 3، ص 192؛ بغدادی ، ج 2، ستون 549؛ زرکلی ، ج 8، ص 257). بعضی از محققان گردآوری آثار شافعی را که کتاب الامّ نامیده شده به بویطی نسبت می دهند، اما برخی دیگر آن را از آثار ربیع بن سلیمان (خدمتگزار و شاگرد شافعی ) دانسته اند (رجوع کنید به سزگین ، ج 1، جزء 3، ص 184، 191؛ غزّالی ، ج 2، ص 280). اثر دیگر بویطی کتابی در نحو است که کحّاله (ج 13، ص 342) نام آن را النزّهة الذهبّیة و حاجی خلیفه (ج 2، ستون 1942) و بغدادی (همانجا)، النزهة الزهیّة نامیده اند.

---

منابع :
(1) ابن تغری بردی ، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و قاهرة ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/1963 ) ؛
(2) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(3) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدّد، تهران 1350 ش ؛
(4) عبدالرحیم بن حسن اسنوی ، طبقات الشافعیة ، چاپ کمال یوسف حوت ، بیروت 1407/1987؛
(5) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990؛
(6) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(7) احمدبن علی خطیب بغداد، تاریخ بغدادی ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1417/1997؛
(8) محمدبن احمد ذهبی ، سیر اعلام النبلاء ، بیروت 1402ـ1409/ 1982ـ 1988؛
(9) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(10) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشّافعیّة الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛
(11) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 3، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(12) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(13) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده ، مفتاح السعادة و مصباح السیادة ، بیروت 1405/1985؛
(14) محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدین ، بیروت 1412/1992؛
(15) عمررضا کحّاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(16) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، بیروت 1399/1979.

/ داود الهامی /