بومِدیَن ، هُواری ، نام مستعار محمدبن ابراهیم بوخاروبه ، از سرکردگان انقلاب الجزایر و رئیس جمهور این کشور در 1344ـ 1357 ش / 1965ـ 1978. در 1304ش در روستایی نزدیک غُویلما از توابع قُسنطینَه (قُسْطَنطینَه ) در الجزایر متولد شد ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، ذیل مادّه ). نخستین مرحله از تحصیلات خود را در مدارس قرآنی و مدرسة فرانسوی در قسنطینه به پایان رساند. پس از آن ، به زادگاهش بازگشت و به آموزگاری پرداخت . بوخاروبه همانند بسیاری از مردم الجزایر با اعتقادات ملی گرایانه به پیکار با استعمار فرانسه روی آورد. مبارزات او با شرکت در «شورش سِطیف » در 1324ش / 1945 و جنگ استقلال الجزایر (1333ـ1341ش / 1954ـ 1962) به اوج خود رسید. در 1324ش /1945 به «حزب خلق الجزایر» به رهبری مِصالی الحاج * پیوست . در 1331ش / 1952 برای گریز از خدمت در ارتش فرانسه ، میهن خود را به قصد قاهره ترک گفت (رودی ، ص 182). وی در دانشگاه الازهر مصر و زیتونة تونس به تحصیل علوم دینی پرداخت (رودی ، همانجا؛ موسوعة السیاسة ، ذیل «هواری بومدین ») و در 1334ش /1955 پنهانی به الجزایر بازگشت و همراه با مجاهدان ارتش آزادیبخش الجزایر، در ناحیة اورانیه (غرب الجزایر)، به مبارزة مسلحانه با استعمارگران فرانسوی پرداخت . از آن پس ، به «هواری بومدین » ملقب شد. از 1336ش / 1957 بومدین بتدریج سلسله مراتب ارتش آزادیبخش را طی کرد و در 1339ش /1960 به ریاست ستاد مشترک ارتش آزادیبخش رسید ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ؛ رودی ، همانجاها). پس از استقلال الجزایر در 1341ش / 1962، بومدین از احمدبن بلاّ برای تشکیل حکومت حمایت کرد (اسعدی ، ج 1، ص 151؛ > دایرة المعارف خاورمیانه و شمال افریقای کمبریج < ، ص 305). در نخستین حکومت الجزایر مستقل ، به ریاست بن بلا، بومدین به سمتهای وزیر دفاع و فرمانده کل قوا، رئیس شورای انقلاب میهنی و معاون اول رئیس جمهور منصوب شد ( موسوعة السیاسة ، همانجا).

در 29 خرداد 1344/ 19 ژوئن 1965، سرهنگ بومدین با کودتای نظامی بن بلا را برکنار کرد. پس از کودتا، شورای انقلاب ، مرکب از شخصیتهای نظامی و به ریاست سرهنگ بومدین ، زمام اختیار را به دست گرفت ( تاریخ معاصر کشورهای عربی ، ص 604ـ605). در جریان کودتا، بومدین یاران بن بلا را از مناصب مهم مملکتی کنار نهاد. در واقع کودتا حاصل کنشهای سیاسی بود که با برکناری وزیر کشور احمد مِدِغْری ، از حامیان بومدین ، آغاز شد، و موفقیت آن در نتیجة سیاستهای مستبدانة بن بلا بود که سبب شد حمایت بسیاری از سیاستمداران و وزرای الجزایر را از دست بدهد (اسعدی ،ج 1، ص 154؛ رودی ، ص 207؛ موسوعة السیاسة ، همانجا). بومدین در 19 تیر 1344/ 10 ژوئیة 1965، حکومتی مرکب از بیست نفر تشکیل داد که در آن مقام نخست وزیری ، وزارت دفاع و ریاست شورای انقلاب را خود در اختیار داشت . اهداف حکومت جدید عبارت بود از استقرار مجدد اصول انقلاب ؛ ترمیم و جبران مفاسد و ضایعات ناشی از استبداد فردی بن بلا؛ پایان دادن به اختلافات داخلی ؛ ایجاد جامعة سوسیالیستی واقعی مبتنی بر اقتصاد سالم ؛ استمرار سیاست خارجی عدم تعهد؛ و پشتیبانی از جنبشهای آزادیبخش و استقلال طلب ( موسوعة السیاسة ؛ اسعدی ، همانجاها).

با روی کار آمدن بومدین نفوذ و حضور مقتدرانة نظامیان در کلیة بخشها و در ساختار کشور توسعه یافت (راسخ ، ص 1053). اما کودتای نافرجام سرهنگ طاهرزُبَیری در 1346ش /1967، بومدین را برآن داشت که به جای وابستگی به حمایت نظامیان ، به ائتلاف متخصصانِ با سابقة اداری و مشاوران نظامیِ متخصص متکی باشد ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا). پس از شکست کودتای زبیری ، برخوردهای جناحی در الجزایر فروکش کرد، امنیت داخلی برقرار شد و از آن پس هیچگونه مخالفت فعالی با حکومت بروز نکرد (اسعدی ، ج 1، ص 156؛ > دایرة المعارف خاورمیانه و شمال افریقای کمبریج < ، ص 304؛ کوک ، ص 96).

در سالهای 1347ـ1350 ش / 1968ـ1971، تشکیلات حکومتی شکل گرفت و اقتصاد دولتی توسعه یافت . بومدین الگوی تعاونیهای دولتی و سرمایه گذاری دولتی را معمول کرد. اوج این مرحله ، کامیابی او در ملی کردن صنایع نفت و گاز در 1350 ش / 1971 بود ( > دایرة المعارف خاورمیانه و شمال افریقای کمبریج < ، همانجا؛ فارسون ، ص 43)، دولت الجزایر با هدف سوسیالیستی کردن کشور، تقریباً همه سرمایه گذاریهای اقتصادی را به دست گرفت . باور مسلّم بومدین این بود که فقط با نظام تصمیم گیری منسجم و متمرکز می توان بر آثار نامطلوب اقتصادی ناشی از هشت سال جنگ استقلال و ستیزه های دامنه دار جناحی غلبه کرد ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا؛ عکاش ، ص 129). بومدین برای توسعة کشور، بر تغییر زیربنای مادی جامعه از طریق رشد سریع صنعتی تأکید داشت (فارسون ، ص 70). سیاست «تجهیز صنایع » در قالب یک طرح و برنامة سه سالة مقدماتی و دو برنامة چهارسالة توسعه (مجموعاً از 1346ش /1967 تا 1356ش /1974) دنبال شد (فارسون ، ص 45ـ46؛ بنون ، ص 129ـ 138؛ > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا). راهبردهای اقتصادی بومدین در درازمدت آن گونه که او انتظار داشت موفق نبود. تا اواسط دهة هفتاد میلادی ، دخالت وسیع دولت سبب بی کفایتی بخش عمومی شد و دیون خارجی کشور نیز به وخامت اوضاع افزود ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا؛ بنون ، ص 309؛ فارسون ، ص 85 ـ86). در سیاست خارجی ، پس از مرگ جمال * عبدالناصر (1349ش /1970)، بتدریج نفوذ بومدین در دنیای عرب و جهان سوم بیشتر شد و الجزایر، با گذشتة انقلابی و سیاست خارجی فعال خود، یکی از چند کشور برجستة جهان سوم به شمار می رفت (سریع القلم ، ص 78). اساسی ترین تغییر در سیاست خارجی این کشور، پس از سقوط بن بلا، حمایت از پان عربیسم * (اتحاد عرب ) بود. در راستای این سیاست ، در پی جنگ اعراب و اسرائیل در 1346ش /1967، الجزایر به کشورهای «جبهة امتناع * » (جبهة الرفض ) پیوست و با هرگونه مذاکره ای برای صلح با اسرائیل مخالفت کرد. بومدین از سازمان آزادیبخش فلسطین نیز حمایت می کرد. در جنگ رمضان (مهر 1352/اکتبر 1973) میان اعراب و اسرائیل ، الجزایر در جبهة دیپلماتیک فعال بود (اسعدی ، ج 1، ص 170). بومدین کشورهای افریقایی را به قطع روابط با اسرائیل تشویق می کرد

تا از این طریق اسرائیل را در انزوایی سیاسی قرار دهد (ادموندسون ، ص 852). در آذر 1356/دسامبر 1977، الجزایر با امضای اعلامیة طرابلس ، تلاشهای مصر برای مذاکره با اسرائیل را محکوم و روابط سیاسی خود را با مصر قطع کرد (اسعدی ، ج 1، ص 171). بومدین الجزایر را به سمت اتخاذ سیاست بیطرفی * در روابط بین الملل سوق داد، در حالی که به اتفاق نظر دربارة مسائل مورد علاقة کشورهای جهان سوم نیز متعهد بود ( > دایرة المعارف خاورمیانة معاصر < ، همانجا). الجزایر در دهة هفتاد میلادی ، با داشتن هیئتهای دیپلماتیک قوی ، یکی از بانیان «گروه 77 » و مشوّق طرح «نظام نوین اقتصاد بین الملل » در چارچوب سازمان ملل متحد شناخته می شد (سریع القلم ، همانجا؛ رودی ، ص 211،213؛ کاسسه ، ص 413). در اجلاسهای سران سازمان وحدت افریقا و چهارمین نشست سران جنبش عدم تعهد (1352 ش / 1973 در الجزایر)، بومدین در ایجاد هماهنگی میان کشورهای عربی ـ افریقایی نقش مهمی داشت (ادموندسون ، همانجا) و در 1356 ش / 1977 به ریاست جنبش غیرمتعهّدها انتخاب شد (سریع القلم ، همانجا). تنش آمیزترین مسئله در سیاست خارجی دولت بومدین مسئلة صحرای غربی بود. حمایتهای مادی و معنوی الجزایر از پولیساریو * ، سبب تیرگی روابط این کشور با مراکش و موریتانی شد. در 1354ش /1976، الجزایر «جمهوری دموکراتیک عربی صحرا» را به رسمیت شناخت و مراکش و موریتانی روابط سیاسی خود را با الجزایر قطع کردند (اسعدی ، همانجا؛ رجوع کنید به سریع القلم ، ص 79ـ80 و جاهای دیگر). همچنین در دوران حکومت بومدین و با میانجیگری و ابتکار او، قرارداد الجزایر (در 15 اسفند 1353) برای رفع اختلافات میان ایران و عراق ، بین دو کشور به امضا رسید (مهدوی ، ص 399؛ ایران . وزارت امور خارجه ، ص 75).

در دوران زمامداری بومدین ، بازگشت به هویّت عربی در الجزایر قوت گرفت و جناح فرانکفونی (فرانسه زبان ) نتوانست بر هیئت حاکمه تسلط پیدا کند (قربان اوغلی ، ص 81). برخلاف بن بلا، بومدین ، با وجود خط مشی سکولار به میراث عربی ـ اسلامی به طور اصولی احترام می گذاشت و اسلام را طریقتی روحانی و دارای برنامة اجتماعی سیاسی می دانست که در مبارزه برای آزادی انسان ، از مذاهب دیگر پیشروتر است . او خود را یک سوسیالیست مسلمان می نامید (فارسون ، ص 91). بومدین «سیاست عربی کردن » الجزایر را به طور جدی دنبال می کرد و به این منظور «وزارت تعلیمات اصلی و امور مذهبی » را در 1349ش /1970 تأسیس کرد. اجرای این سیاست ، فضای مساعدی برای علمای دینی جهت تبلیغ و ترویج آموزشهای اسلامی در سراسر الجزایر فراهم آورد (کوک ، ص 98ـ103).

در 1355 ش / 1976، «منشور ملی » پس از انتشار و همه پرسی تصویب شد. این منشور تأکیدی بود بر تعهد فسخ ناپذیر و غیرقابل بازگشت الجزایر به سوسیالیسم ، و در آن نقش مسلط جبهة آزادیبخش ملی دوباره احیا شد. در آبان /نوامبر همان سال ، اصول مندرج در منشور ملی ، به عنوان قانون اساسی جدید، در همه پرسی از تصویب عمومی گذشت . قانون اساسی جدید، اسلام را دین رسمی ، شکل حکومت را جمهوری و الگوی اقتصاد را سوسیالیستی اعلام کرد. در آذر/دسامبر همان سال نیز بومدین در انتخابات ریاست جمهوری الجزایر، با کسب 99% آرا، برگزیده شد (رودی ، ص 210؛ اسعدی ، ج 1، ص 157ـ 158).

بومدین در 6 دی 1357/27 دسامبر 1978، به بیماری سرطان خون درگذشت (رودی ، ص 231).

---

منابع :
(1) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ1369 ش ؛
(2) ایران . وزارت امور خارجه ، روابط خارجی ایران در سال 1353 ، تهران ( 1354 ش ) ؛
(3) تاریخ معاصر کشورهای عربی ، نوشتة د. ر. فوبلیکوف ... ( و دیگران ) ، ترجمة محمد حسین روحانی ، تهران 1367 ش ؛
(4) حمید راسخ ، «نظامیان در بحران دهة 90 الجزایر»، مجله سیاست خارجی ، سال 11، ش 4 (زمستان 1376)؛
(5) محمود سریع القلم ، نظام بین الملل و مساله ی صحرای غربی ، تهران 1374ش ؛
(6) احمد عکاش ، سرمایه های خارجی ، آزادی اقتصادی ، تجربة الجزایر ، ترجمة مسعود محمدی ، تهران 1363 ش ؛
کارل فارسون ، سرمایه داری دولتی در الجزایر: بررسی تحولات اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی الجزایر قبل و پس از

(7) استقلال ، ترجمة پیروزالف ، تهران 1358 ش ؛
(8) جاوید قربان اوغلی ، «جمعیت العلما و نقش آن در احیای هویت اسلامی الجزایر»، مطالعات افریقا ، سال 1، ش 2 (زمستان 1373)؛
(9) آنتونیو کاسسه ، حقوق بین الملل در جهانی نامتحد ، ترجمة مرتضی کلانتریان ، تهران 1370ش ؛
(10) ژوزف کوک ، مسلمانان افریقا ، ترجمة اسداله علوی ، مشهد1373 ش ؛
(11) موسوعة السیاسة ، چاپ عبدالوهاب کیالی ، بیروت 1979ـ1994؛
(12) عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1357ـ1300 ، تهران 1373 ش ؛


(13) Mahfoud Bennoune, The making of contemporary Algeria 1830-1987 , Cambridge 1988;
(14) The Cambridge encyclopedia of the Middle East and North Africa , ed. Trevor Mostyn, Cambridge 1988;
(15) Locksley Edmondson, "Africa and the developing regions", in General history of Africa , VIII, ed. Ali A. Mazrui, Paris 1993;
(16) Encyclopedia of the modern Middle East , eds. Reeva S. Simon, Philip Mattar, and Richard W. Bulleit, New York 1996, s.v. "Boumإdienne, Houari" (by Dirk Vandewalle);
(17) John Ruedy, Modern Algeria: The origins and development of a nation , Bloomington 1992.

/ جواد کریمی /