responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2110

 

بُولُس / فُولُس اَجانیطی یا قَوابِلی ، نام و «شهرت » عربی ـ اسلامی پزشک و مؤلف یونانی پائولُس /پائولوس آیگینایی که در سدة اول / هفتم در اسکندریّه (مصر) رونق داشت . از زندگی و احوال بولس آگاهیهای دقیقی در دست نیست . از نسبتِ «اَجانیطی » بر می آید که از اهالی جزیرة آیگینا/اژین (در خلیج سارونیک در دریای اژه ) بود. در اسکندریه سُکنی گزید، در مکتب یونانی اسکندرانی دانش پزشکی آموخت و در 640 میلادی که اسکندریه به دست مسلمانان افتاد، در آنجا به پزشکی اشتغال داشت و ظاهراً پس از استیلای مسلمانان نیز در آنجا ماند (سزگین ، ج 3، ص 168). کَمبِل ، بی ذکر مأخذِ خود، تاریخ زندگی او را 615ـ690میلادی نوشته است (ص 11). «شهرت » یا لقب «قوابلی » او (از قوابل ، جمعِ قابِلة «ماما»)، به گزارش قفطی (ص 261ـ262، به صورت نادرستِ «فولیس »)، به سبب خُبرت او در زایمان و بیماریهای زنان بود؛ «ماماها نزد او می رفتند و دربارة اموری که پس از زایمان برای زنان پیش می آمد از او سؤال می کردند» (نیز رجوع کنید به نوشته های او دربارة زنان آبستن ، بیماریهای زنان ، و کودکان ).

بولس واپسین پزشک و دانشنامة پزشکی نویس یونانی (وابسته به مکتب پزشکی ـ جرّاحی اسکندریه ) بود. پزشکانی مانند اُریباسیوس (326ـ404میلادی ) و بولس ، گرچه به پیشرفتی در بعض زمینه های پزشکی و جرّاحی نایل شدند، ولی هنر و خدمت عمدة آنان در گردآوری ، ترکیب و تلخیص دانسته های پیشینیان یونانی ـ بویژه بُقراط ، دیوسکوریدس ، جالینوس و آرخیگنس ـ و تألیف آنها به صورت «کُنّاش » (به اصطلاح امروزی ، «دایرة المعارف ») بود (کمبل ، ص 10 ـ12؛ سزگین ، همانجا؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل « Paul of Aegina »).

نسخه هایی خطی از ترجمة لاتینی برخی از تألیفهای بولس به جای مانده است (کمبل ، ص 12، پنج تا از آنها

را ذکر کرده است ). مهمترین آنها، که به چاپ هم رسیده (ویرایش و چاپ نخستین ، ونیز ( ایتالیا ) ، 1528میلادی )، Epitome medicae libri septem (لفظاً به معنای «خلاصة پزشکی در هفت کتاب ( = باب ، فصل ، مقاله ) ») است . دانشمند و ترجمان نامور، حُنین * بن اسحاق (194ـ260) آن را با عنوانِ الکُنّاش فی الطّب (معروف به کُنّاش الثُریّا ، به روایتِ قِفطی ، ص 262) به عربی ترجمه کرد، که ظاهراً متن کامل آن تاکنون به دست نیامده است ، ولی بسیاری از مطالب آن را برخی از حکیمانِ سپسین نقل کرده اند ـ مثلاً، محمدبن زکریای رازی بویژه در الحاوی (303 بار؛ رجوع کنید به سزگین ، ج 3، ص 169ـ 170)، ابوریحان بیرونی در الصیدَنة (بیش از 107 بار؛ رجوع کنید به چاپ زریاب ، فهرست ، ص 751ـ752) و علی بن حسین انصاری شیرازی (زین الدین عطّار) به ترجمة فارسی در اختیاراتِ بدیعی (با نامِ «فولس »، دست کم 26 بار، به شمارش ه .اعلم ). این تألیفهای درجة دوم بولس ، به ترجمة عربی ، در بعض مآخذ مذکور است : کتاب فی عِلَل النساء (قفطی ، همانجا)؛ تدبیر الحَوامل (رازی ، ج 5، ص 54، از آن نقل کرده است )؛ کتاب فی تَهزیل السِّمان («اندر لاغرسازی فربهان »؛ منقول در رازی ، ج 6، ص 242ـ243)؛ تدبیر الصَّبی و عِلاجُهُ (به گزارش ابن ابی اُصیبعة ، ج 1، ص 103).

همچنانکه بولس خود در مقدمة کُنّاش فروتنانه می گوید، جز در چند مورد، نوآوری و ابتکاری نکرده بلکه مجموعه ای از گزیده هایی از آثار جالینوس ، از «شانزده کتاب ( =باب ، مقاله ) پزشکی » معروف به > چهار کتاب < اَطیوسِ آمِدی (یعنی آئتیوسِ آمِدی ؛ شکوفاییش در حدود 81/540؛ رجوع کنید به زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل « Aحtius of Amida »)، و از کنّاش هفتاد جلدی (معروف به کتاب السَّبعین ) اُریباسیوس فراهم آورده است (کمبل ، همانجا؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل « Paul of Aegina »). موضوعهای هفت «کتاب » کناش بولس چنین است : کتاب 1: بهداشت و رژیم غذایی ؛ کتاب 2: تَبها؛ کتاب 3: بیماریها به ترتیب اعضا، از سر تا پا؛ کتاب 4: بیماریهای پوستی ، کِرمهای روده ؛ کتاب 5: زهرها و پادزهرها؛ کتاب 6: جرّاحی ؛ و کتاب 7: خواص داروها. نوآوریهای مهم بولس در کتاب 6 است ، شامل یکی از مشروحترین توصیفهای جراحی چشم و شرحی ممتّع از عملها و روشها و تدابیر جراحی یونانی . برخی از پزشکان نامدار دورة اسلامی ـ مثلاً حنین بن اسحاق در کتاب المسائل فی العین و جز آن ، و ابوالقاسم خَلَف بن عباس زَهراوی * در التصریف لِمَن عَجِزَ عَن التصنیف ـ عمدة مطالب جراحی خود را از کتاب ششم مزبور برگرفته اند (کمبل ، زندگینامة علمی دانشوران ، همانجاها).

رویهمرفته ، بولس یکی از بزرگترین و مهمترین مآخذ حکیمان دورة اسلامی بوده است . مع ذلک ، پزشک نامدار ایرانی ، علی بن عباس مجوسی (پزشک عضدالدولة دیلمی ، 338ـ 372) از کنّاش بولس چنین انتقاد کرده است (ج 1، ص 3ـ 4): «... فولس الاجنیطی کتابهایی تألیف کرده که ... خواسته است ( در آنها ) همة آنچه بدان ( در صناعتِ پزشکی ) نیاز است تبیین کند... اما در کتاب خود از اُمور طبیعی ( یعنی «اَسْطَقِسها از مزاجها و خِلطها و اندامها و قوّتها و کُنشها و روانها» ) جز اندکی بحث نکرده است ، ولی دربارة سببها و نشانها ( یِ بیماریها ) و انواع درمان با دَست ( = جراحی ) و درمان با دارو مبالغه کرده ( = سنگ تمام گذاشته ) است . ( ضعف تألیفات او در این است که ) وی هیچ موضوعی را به طریقی ( = روشی ) از روشهای ( معمول ) آموزشی ذکر نکرده است .»


منابع :
(1) ابن ابی اصیبعة ، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء ، چاپ آوگوست مولر، کونیگسبرگ و قاهره 1882ـ1884؛
(2) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(3) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات )، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛
(4) محمد بن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/1955ـ 1971؛
(5) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(6) علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیة ، بولاق 1294؛


(7) Donald Campbell, Arabian medicine and its influence on the Middle Ages ..., London 1920, repr. Amsterdam 1974;
(8) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.vv. "Aحtius of Amida" (by Fridolf Kudlien), "Paul of Aegina" (by Phillip Drennon Thomas);
(9) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. III: Medizin, Pharmazie, Zoologie, Tierheilkunde bis ca. 430 H. , Leiden 1970.

/ هوشنگ اعلم /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2110
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست