بوعلی قلندر ، شرف الدین پانی پتی ، از عارفان و شاعران شبه قاره در قرن هفتم و هشتم . قلندر لقب او بوده است (مدرس تبریزی ، ج 3، ص 200). او را قطب ابدال نیز دانسته اند. سلسلة نسبش با چند واسطه به ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی (متوفی 150) می رسد (چشتی عثمانی ، ص 190). برخی ، به اشتباه ، پدر وی را شیخ فخرالدّین عراقی صاحب لمعات دانسته اند، در حالی که پدر او سالار فخرالدین عراقی است . سالار فخرالدین از موطن خود در نواحی کرمان به هند مهاجرت کرد و در شهر پانی پت اقامت گزید. مادر او نیز، بی بی حافظ جمال ، خواهر شاه محمد کرمانی از اسلاف شاه نعمت الله ولی ، بوده است (خیرآبادی ، ص 171ـ172، 175ـ176؛ غلام سرور لاهوری ، ج 1، ص 114).

بوعلی قلندر در 602 یا 605 ولادت یافت (خیرآبادی ، ص 176؛ بوعلی قلندر، 1360 ش ، مقدمة میرطاهر، ص 5). دربارة این که زادگاه او پانی پت بوده یا نه اختلاف هست (خیرآبادی ، همانجا؛ میرحسین دوست سنبهلی ، ص 162). وی گاه در پانی پت ، گاه در کَرنال سکونت داشته است (هدایت ، ص 97). بعد از گذراندن تحصیلات مقدماتی در پانی پت ، برای ادامة تحصیل به دهلی رفت و در همانجا نیز به تدریس و ارشاد دینی مشغول شد (امین احمد رازی ، ج 1، ص 352؛ چشتی عثمانی ، همانجا؛ خیرآبادی ، ص 177). بعدها، بر اثر جذبه های معنوی ، از اشتغال به درس و بحث چشم پوشید، کتابها را در آب انداخت و قلندری پیشه کرد، به ممالک مختلف سفر کرد و از عرفا و بزرگان مختلف کسب فیض نمود. گفته اند مدتی در قونیه از محضر شمس تبریزی و مولوی استفاده کرد و از آنان خرقه گرفت (هدایت ، همانجا؛ بوعلی قلندر، 1399، مقدمة تفهیمی ، ص 21؛ محدث دهلوی ، ص 124؛ حسنی ، ج 2، ص 4)، سپس به پانی پت رفت و به ارشاد خلق و تبلیغ اسلام پرداخت . در نتیجة مساعی او بسیاری از کافران و مشرکان به دین اسلام مشرف شدند (چشتی عثمانی ، همانجا؛ خیرآبادی ، ص 179؛ بوعلی قلندر، 1399، مقدمة تفهیمی ، همانجاها).

بوعلی قلندر اواخر عمر را بیشتر در حالت سُکر و استغراق گذراند و در رمضان 723یا724 وفات یافت و در کرنال دفن شد، اما بعدها جسد او را به پانی پت انتقال دادند، ازینرو هر دو جا زیارتگاه مردم است (امین احمد رازی ، همانجا؛ چشتی عثمانی ، ص 191؛ محدث دهلوی ، ص 125؛ حسنی ، ج 2، ص 3).

دربارة سلسلة طریقت بوعلی قلندر گزارشهای متفاوتی هست ؛ بعضی وی را با چند واسطه ، پیرو قطب الدین بختیار اوشی کاکی (متوفی 634)، و برخی پیرو شیخ نظام الدین اولیا بداؤنی (متوفی 725) دانسته اند. بنابراین گزارشها او از مشایخ سلسلة چشتیه است ، و شاخه ای از سلسلة چشتیه به نام قلندر شاهی را به او نسبت می دهند (غلام سرور لاهوری ، ج 1، ص 326؛ آریا، ص 185؛ چشتی عثمانی ؛ هدایت ، همانجاها). به روایتی دیگر، از طریق شمس تبریزی ، مرید شیخ قطب الدین ابهری (متوفی 577)، جانشین ابونجیب ضیاءالدین سهروردی ، بوده است (حسنی ، همانجا). اما صحت هیچکدام از این اقوال به اثبات نرسیده و وی گویا به سلسلة خاصی تعلق نداشته است (محدث دهلوی ، ص 124؛ د.اردو ، ذیل «ابوعلی (بوعلی ) قلندر»). همچنین او به طریق اویسی از رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و حضرت علی علیه السلام کسب فیض کرده است (بوعلی قلندر، 1399، مقدمة تفهیمی ، ص 20؛ خیرآبادی ، ص 180).

به گزارش برخی تذکره نویسان و مورخان ، بوعلی قلندر با برخی صوفیة آن دوره ، مانند لعل شهباز قلندر، ضیاءالدین سنامی ، شمس الدین ترک پانی پتی و شیخ جلال الدین کبیرالاولیا پانی پتی مصاحبت و ملاقات کرده است . وی با امیر خسرو دهلوی نیز اشعاری رد و بدل می کرد (بوعلی قلندر، 1399، مقدمة تفهیمی ، ص 25؛ محدث دهلوی ، ص 125؛ چشتی عثمانی ، ص 189، 191؛ هاشمی سندیلوی ، ج 2، ص 761ـ 762). برخی از پادشاهان سلسله های مملوکیه ، خلجیه و تَغلَقیة (تُغُلقیة ) هند نزد وی حضور یافته به او اظهار ارادت می کردند (شمس سراج عفیف ، ص 28؛ غلام سرور لاهوری ، ج 1، ص 327؛ هاشمی سندیلوی ، ج 2، ص 760ـ763). علامه محمد اقبال لاهوری در آثار خود مخصوصاً مثنویات اسرار خودی و رموز بی خودی بارها از بوعلی قلندر و مقام روحانی او یاد کرده و از اشعار وی بهره جسته است (اقبال لاهوری ، ص 28ـ 29، 143؛ بوعلی قلندر، 1399، مقدمة تفهیمی ، ص 56 ـ5).

بوعلی قلندر در نظم و نثر پارسی استاد بود. او در شبه قارة هند، اولین شاعری است که در نعت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم شعر گفته است (نفیسی ، ج 1، ص 197؛ شیمل ، ص 553 ـ 554). در اشعارش «شرف »، «بوعلی » و «قلندر» تخلص می کرد (آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 2، ص 516؛ بوعلی قلندر، 1360 ش ، ص 11، 23، ...). مهمترین تألیفات منظوم او به این قرار است : دیوان ، مجموعة قصاید، غزلیات و رباعیات به فارسی که به زبان اردو و پنجابی نیز ترجمه و چاپ شده ، و حبیب الله مظهر نظامی و شیخ عطا محمد نظامی شرحی به عنوان مفتاح الغیب بر آن نوشته اند (منزوی ، ج 7، ص 387؛ ج 9، ص 2136ـ2137)؛ سه مثنوی به فارسی که آنها را شبیه مثنوی مولوی و به همان وزن سروده (نفیسی ، همانجا) و گاه ابیاتی از آن و همچنین از مثنوی منطق الطیر عطار را تضمین کرده است (بوعلی قلندر، 1399، ص 82 ـ 88، 104).

مجموعة اشعار فارسی او با نام کلام قلندری در حیدرآباد دکن چاپ شده ، و مثنوی سوم این مجموعه با نام گل و بلبل به تصحیح ، تحشیه و مقدمة ساجدالله تفهیمی و همچنین در گنجینه عرفان (منزوی ، ج 7، ص 384ـ385) به چاپ رسیده است (نیز رجوع کنید به دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «ابوعلی قلندر پانی پتی »). چند دوبیتی به زبان هندی نیز از او در دست است (خیرآبادی ، ص 181).

بوعلی قلندر تألیفاتی منثور نیز دربارة تصوف دارد، از جمله مکتوبات ، به فارسی ، مجموعة 112 نامه به یکی از مریدانش به نام اختیارالدین ، دربارة حقایق توحید و ترک دنیا، طلب آخرت ، محبت مولی و اختیار توکل و تفرید (تفهیمی ، ص 95؛ گوپاموی ، ص 358ـ359؛ محدث دهلوی ؛ نفیسی ، همانجاها)؛ چند رسالة منسوب به او از جمله حکم نامه و رسالة حقایق کلمه طیبه که تعلق آنها به وی مسلم نیست ؛ و چند نوشتة دیگر که تنها نام آنها در منابع آمده است (محدث دهلوی ، همانجا؛
بوعلی قلندر، 1399، مقدمة تفهیمی ، ص 26؛
منزوی ، ج 7، ص 384).

---

منابع :
(1) غلامعلی آریا، طریقة چشتیّه در هند و پاکستان ، تهران 1365ش ؛
(2) محمد محسن آقا بزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) اردو دائرة معارف اسلامیه ، لاهور 1384ـ1410/1964ـ1989، ذیل «ابوعلی (بوعلی ) قلندر» (از نورالحسن )؛
محمد اقبال لاهوری ، نوای شاعر فردا، یا، اسرار خودی و رموز بی خودی ، چاپ محمد حسین مشایخ

(4) فریدنی ، تهران 1370ش ؛
(5) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل ، تهران ( بی تا. ) ؛
(6) شرف الدین بوعلی قلندر، دیوان سیدشرف الدین بوعلی قلندر ، چاپ میرطاهر، تهران 1360ش ؛
(7) همو، مثنوی معروف به گل و بلبل ، چاپ ساجدالله تفهیمی ، لاهور 1399/1979؛
(8) ساجدالله تفهیمی ، «نثر متصوفانة فارسی در شبه قاره »، وحید ، ش 260ـ261 (مرداد1358)؛
(9) الله دیابن عبدالرحمان چشتی عثمانی ، سیر الاقطاب ، لکهنو 1331/1913؛
(10) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، حیدرآباد دکن 1382ـ1410/1962ـ1989؛
(11) احمد علی خیرآبادی ، قصر عارفان ، چاپ محمد باقر، لاهور 1965؛
(12) دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367 ش ، ذیل «ابوعلی قلندر پانی پتی » (از عارف نوشاهی )؛
(13) شمس سراج عفیف ، تاریخ فیروز شاهی ، چاپ ولایت حسین ، کلکته 1890؛
(14) آن ماری شیمل ، ابعاد عرفانی اسلام ، ترجمة عبدالرحیم گواهی ، تهران 1374 ش ؛
(15) غلام سرور لاهوری ، خزینة الاصفیا ، ج 1، کانپور ( بی تا. ) ؛
(16) محمد قدرت الله گوپاموی ، کتاب تذکرة نتایج الافکار ، بمبئی 1336 ش ؛
(17) عبدالحق بن سیف الدین محدث دهلوی ، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار ، دهلی 1284؛
(18) محمد علی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(19) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛
(20) میر حسین دوست سنبهلی ، تذکرة حسینی ، لکهنو 1875؛
(21) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛
(22) احمد علی هاشمی سندیلوی ، تذکرة مخزن الغرائب ، چاپ محمد باقر، لاهور 1968ـ1970؛
(23) رضا قلی بن محمد هادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ سنگی تهران 1305.

/ انسیه برخواه /