بوسنوی محمدپاشا ، مسجد ، بنایی در صوفیه ( بلغارستان ) از آثار سِنان * ، معمار مشهور ترک ، که امروزه به کلیسا مبدّل شده است . بانی آن محمدپاشا، ملقب به صوفی بوده است . وی در 954 به جای مصطفی پاشا، به سمت وزیر دومی منصوب شد (جلال زاده ، گ 297 پ ، 299 پ )، و بعد از آن نیز والی بغداد، بوسنه و بدین * (بودین ) شد. اولیاچلبی ، که در 1062 به صوفیه سفر کرده ، نام این مسجد را به صورت «مسجد قوجه درویش محمدپاشا»، قید کرده ، و دربارة آن ، اطلاعات جامعی داده است (ج 3، ص 397). او می گوید: به آن مسجد، «عمارت » نیز می گویند. ( این بنا ) یک «عبادتگاهِ روشن » است ؛ گنبدی عالی ، همچون مساجد سلاطین دارد؛ اندرون و بیرون آن کاملاً مزیّن است ؛ صحن آن بسیار وسیع است ، و رواقهای آن دارای ستونهایی است ، و نیز گنبد آن با سرب پوشیده شده ، و منارة آن بلند و باریک است (همانجا).

بنابر وقفنامه ای با تاریخ اواسط ذیحجّة 954، مسجد با مدرسه ، کتابخانه ، عمارت ، بیمارخانه ، حمام و کاروانسرای آن ، به صورت مجموعه ساخته شده است . در کتیبة این مسجد نیز که در موزه نگهداری می شود، تاریخ 954 به چشم می خورد.

پس از جدا شدن بلغارستان از قلمرو عثمانی در 1295/ 1878، و خارج شدن صوفیّه از نظام اداری دولت ترک ، بلغارها مدتی از مسجد محمد پاشا به عنوان انبار لوازم و مهمات استفاده می کردند. به همین سبب ، مردم به آن «قَرا جامع » ( =مسجد سیاه ) نیز می گفته اند، ولی ، بنا به اعتقاد بعضی دیگر، این نامگذاری به سبب رنگ سنگهای ساختمانی سیاه آن بوده است . در 1319، با وجود هشدار سلطان عبدالحمید دوم ، دایر بر عدم ایجاد تغییر در شکل مسجد، بلغارها معماری بیرون آن را کاملاً تغییر دادند و آن را به کلیسا تبدیل کردند که در 1321/1903 برای استفادة عموم باز شد.

مسجد محمد پاشا، بنایی مربعی شکل است که محل مخصوص عبادت در آن با گنبدی مرتفع پوشیده شده است . در نمای بیرونی مسجد نشانی از معماری ترک نمانده ، ولی در داخل آن ، عناصر این معماری بیشتر نمایان است . منارة باریک این مسجد، مانند بقیة مناره های موجود در صوفیه ، به دستور فرماندهی کل ارتش روسیه ، منفجر و تخریب شد. مسجد محمد پاشای بوسنوی در عکسهای قدیمی صوفیه ، با ساختمان و گنبد اولیه و پر هیبت خود، بدون مناره به چشم می خورد. امروزه ، سطح خارجی آن با دیوارهایی از سنگ و آجر پوشیده شده ، و ردیفی از پنجره در زیر لبة بام تعبیه شده که با افزاربندی موجی بیزانسی مزین گردیده است . برجهایی که به ساختمان طرحی فرنگی داده ، برج مخصوص ناقوس کلیسا، پنجره ها و قوسهای تعبیه شده در سطوح جانبی ساختمان ، اثر معمار سنان را از صورت اولیه اش در آورده است .

---

منابع :
(1) محمد ظلی بن درویش اولیاچلبی ، اولیاچلبی سیاحتنامه سی ، ج 3، چاپ احمد جودت ، استانبول 1314؛
(2) ابراهیم پچوی ، تاریخ پچوی ، استانبول 1281ـ1283، ج 1، ص 29؛
(3) محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ 1315، ج 4، ص 113؛
(4) مصطفی چلبی جلال زاده ، طبقات الممالک ، گ 307 پ ، 309 پ ، 340 پ ، 342 پ ، 399 ر؛


(5) Ekrem Hakk âAyverdi, Avrupa'da Osmanl i Mi ـ mہrر Eserleri, IV: Bulgaristan, Yunanistan, Amavutluk , Istanbul 1982, IV, 99;
(6) Ismail Eren, "Mimar Sinan' ân Sofya'da Bilinmeyen Bir Eseri", BTTD , no. 8 (1968) 71-75;
(7) Semavi Eyice, "Sinan ve Gurbetteki Eserleri", S i z i nt i , X/120, Izmir 1989, 484-485;
(8) Ktratka istoria na Bulgarskata arkhitektura , ed. Bulgar Akademisi, Sofia 1965, 185, 187;
(9) Aptullah Kuran, Mimar Sinan , Istanbul 1986, 273;
(10) Mustafa ´elebi Sہر, Tezkiretد'l-bدnyہn , ed. Sad âk Erdem, Istanbul 1988, chap. I. no. 71;
(11) idem, Tezkiretد'l l-ebniye, Ankara 1965, 25, 84;
(12) Vak âflar Genel Mدdدrlدg §د Ar íivi, Mدceddet Rumeli Vak i falr i Defteri , no. 988, p.51-64.

/ سماوی اییجه ( د. ا. د. ترک ) /