responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2065

 

بوستان خیال ، بلندترین داستان عامیانة فارسی ، از نوع داستانهای نقّالان ، در قرن دوازدهم در هند. این کتاب تألیف میرمحمدتقی جعفری حسینی احمدآبادی ، متخلّص به خیال ، نوادة محمّد * غوث گِوالیاری (متوفی 970) و شاگرد محمّد افضلِ ثابتِ اللّه آبادی * (متوفی 1151) است . او در احمدآبادِ گُجرات زاده شد و در ملازمتِ سراج الدّوله ، ناظم بنگاله (حک : 1169ـ1170)، می زیست و در 1173 در مرشدآباد درگذشت (صبا، ص 250). جعفری حسینی بوستان خیال را در 1155 در شاه جهان آباد آغاز کرد و در 1169 در مرشدآباد به پایان رساند (محجوب ، 1364ش ، ص 370).

بوستان خیال شامل سه داستانِ بلندِ پی درپی دربارة سه قهرمانِ خیالی با نامهای شاهزاده مُعزّالدّین ابوتمیم ، القائم بامراللّه ملقّب به صاحبقِران اکبر؛ شاهزاده خورشیدتاجبخش ملقّب به صاحبقرانِ اعظم ؛ و شاهزاده بَدرِمنیر ملقّب به صاحبقِران اصغر، همراه با حوادث و افسانه های عجیب تخیلی دربارة جنّ و پری است (رجوع کنید به همانجا؛ ریُو، ج 2، ص 771؛ اِته ، 1351ش ، ص 218) و سه بخش بزرگ با عنوان «بهار» دارد: بهار اول ، مشتمل است بر دو مجلّد نخستین کتاب دربارة نیاکان و معزّالدّین و به مهدی نامه نیز موسوم است (رجوع کنید به زاخائو، ج 1، ستون 440؛ اِته ، 1903، ج 1، ستون 537). بهار دوم ، مشتمل بر مجلّدات سوم تا هفتم به مُعزّالدّین القائم بامراللّه ، صاحبقران اکبر، اختصاص دارد که «گلستان اول » هم نام دارد و خود شامل مقدمه و دو «گلشن » و هر گلشن متضمن دو بخش فرعی با عناوینِ «گلزار» است . این بخش در برخی نسخه های خطی مُعزّنامه ، قائم نامه و صاحبقران نامه هم نامیده شده است (رجوع کنید به ریو، همانجا، اِته ، 1903،ج 1، ستون 538ـ539؛ ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، ج 10، بخش 4، ص 2112). بهار سوم یا «گلستان دوم » شامل بقیة مجلّدات کتاب است و دنبالة داستان معزّالدّین و نیز داستانهای شاهزاده خورشیدتاجبخش و شاهزاده بدرمنیر را دربر دارد. بعضی مجلّدات آن خورشیدنامه و دومین مجلّد آن شاهنامة بزرگ نامیده شده که خود شامل دو بخش فرعی با عناوین «شَطْر» است (رجوع کنید به ریو، همانجا؛ اِته ، 1903، ج 1، ستون 539 ـ 541؛ 1351 ش ، همانجا؛ محجوب ، 1364ش ، همانجا).

صبا (ص 250) بوستان خیال را هفده مجلّد دانسته ، اما آنچه از صورت نسبتاً کامل این کتاب تاکنون به دست آمده ، پانزده مجلّد است (محجوب ، 1362 ش ، ص 45).

مؤلّف نامهای برخی از قهرمانان داستان را از نامهای خلفای فاطمی مصر، از جمله ابوالقاسم محمّد القائمُ بِاَمراللّه (حک : 322ـ 334) و ابوتمیم مَعَدّ المُعزّلِدین اللّه (حک : 341ـ361)، گرفته و در واقع شخصیتهای تاریخی را به عرصة افسانه کشانده و داستانهای موهوم را به آنان نسبت داده است (رجوع کنید به اِته ، 1351 ش ، همانجا؛ محجوب ، 1362 ش ، ص 50)، کاری که پیش از او نیز در میان نقّالان متداول بوده است (رجوع کنید به محجوب ، 1362 ش ، ص 50، 58؛ زرّین کوب ، ص 543 ـ 544). اگرچه با سخنان یکی از قهرمانانِ داستان ، نشان داده که شیعة دوازده امامی است (محجوب ، 1362 ش ، ص 60)، اما چون قهرمانان داستان او در واقع اسماعیلی اند، مقصود او در داستان ، از شیعه ، اسماعیلیه است (همانجا). جعفری حسینی بیش وکم از داستان رموزحمزه * متأثّر بوده و نشانهایی از ابومسلم نامه * نیز در کتاب او نمودار است (محجوب ، 1362ش ، ص 58 ـ 59). وی برای اثرگذاری بیشتر در مخاطب ، بعضی مطالب علمی و تاریخی را هم از قول قهرمانان داستان بازگو کرده است (رجوع کنید به جعفری حسینی ، گ 158 ر ـ 162 ر). در بوستان خیال (گ 166 ر ) از کتابهای مختلفی چون عَجایبُ البُلدان ، عَجایبُالمخلوقات ، تُحْفَةُالعَجایب ، روضةُالصّفا و حبیبُ السّیَر یادشده و مؤلّف در آن از آیات قرآن (مثلاً گ 48ر ـ پ ، 128 ر ، 225 ر ، 506 پ )، مثلهای تازی (مثلاً گ 44 ر ، 50 پ ، 94 ر ، 97 ر ، 364 ر )، اشعار عربی (مثلاً گ 21 ر ) و اشعار فارسی شاعران نامدار (مثلاً فردوسی : گ 23 ر ؛ سعدی : گ 49 ر ، 52 پ ؛ حافظ و جامی : گ 20 ر ؛ صائب تبریزی : گ 33 پ ؛ کلیم کاشانی : گ 20 ر ، 22 پ ؛ ظهوری : گ 47 پ ) و اشعار خودش (مثلاً گ 23 ر ، 48 پ ) استفاده کرده است . این کتاب نمونه ای از نثر فارسی زبانان شبه قارّه در قرن دوازدهم است .

بخشهایی از بوستان خیال در 1309 در بمبئی و 1336 در لاهور و یک بار هم در 1964 میلادی در پیشاور چاپ سنگی شده (کتابخانة گنج بخش ، ج 1، ص 555 ـ 556) و اندکی از آن نیز در مجلة ایران نامه (سال دوم و سوم ، 1362ـ1363 ش ) چاپ شده ، اما صورت کامل و منقّح آن تاکنون منتشر نشده است . کاملترین نسخه های خطّی آن عبارت است از: نسخه ای به شمارة 480 در کتابخانة بودلیان (زاخائو، ج 1، ستونهای 439ـ444)، نسخه هایی به شماره های 833 ـ 845 در کتابخانة دیوان هندِ لندن (اِته ، 1903، ج 1، ستونهای 536 ـ 541)، نسخه هایی به شماره های 749ـ765 در کتابخانة بانکیپور (عبدالمقتدر، ج 8، ص 187ـ194) و نسخه هایی به شماره های 448ـ460 در کتابخانة بوهار هند (رضوی ، ج 1، ص 320 ـ 328). بخشهایی از بوستان خیال چندبار نیز به اردو ترجمه شده است (اختر راهی ، ص 255ـ257)، از جمله ترجمة خلاصة آن به اردو که در 1260 باعنوان زُبدَةُالخیال در بهاگلپور چاپ شده است (اختر راهی ، ص 257؛ نیز رجوع کنید به محجوب ، 1364 ش ، ص 370).


منابع :
(1) کارل هرمان اِته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازادة شفق ، تهران 1351 ش ؛
(2) سفیر اختر راهی ، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلام آباد 1406؛
(3) ایران . مجلس شورای ملی . کتابخانه ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 10، بخش 4، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران 1352 ش ؛
(4) محمدتقی جعفری حسینی ، معزّنامه ( بوستان خیال )، نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ش 3974؛
(5) عبدالحسین زرّین کوب ، نقش بر آب ، تهران 1370 ش ؛
(6) محمدمظفرحسین بن محمدیوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن زادة آدمیت ، تهران 1343 ش ؛
(7) کتابخانة گنج بخش ، فهرست کتابهای فارسی چاپی سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش ، تألیف عارف نوشاهی ، اسلام آباد 1365ـ 1369 ش ؛
(8) محمدجعفر محجوب ، «بوستان خیال : درازترین داستان عوامانة فارسی »، ایران نامه ، سال دوم ، ش 1 (پائیز 1362)؛
(9) همو، «داستان طلسم جمشید از بوستان خیال »، ایران نامه ، سال سوم ، ش 3 (بهار 1364)؛


(10) ـ Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore , vol. III, Patna 1925;
(11) Carl Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office , vol. I, Oxford 1903;
(12) Qasim Hasرr Rad ¤avi, Catalogue of the Persian manuscripts in the Bأhہr Library , revised & completed by ـ Abdul Muqtadir, Calcutta 1921-1923;
(13) Charles Rieu, Catalogue of the manuscripts in the British Museum , Oxford-London 1969-1977;
(14) Eduard Sachau, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindأstہnر and Pushtأ manuscripts in the Bodleian Library , vol. I, Oxford 1889.

/ مهران افشاری /













نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 2065
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست