بوزینه (در عربی ، قِرْد ؛ مؤنث آن ، قِرْدَة ؛ جمع آن قُرود ، أقْراد ، قَرد ، قِرَدَة ، قَرِدَة ؛ در فارسی قدیم ، نیز کُپّی ؛ امروزه ، میمون ، عَنْتر)، اسمی است کلّی برای «میمون » ولی ، در واقع ، از میان کُپّی سانانِ برّ قدیم ، فقط بر افراد دو خانوادة «کُپّیانِ بی شَسْت » و «کُپّیان دُمدار » دلالت دارد، که یگانه «نَخُستینان » شناخته شدة عربستان قدیم بودند. در واقع زیستگاههای مورد علاقة رُبَحْ (یا رُبّاح ؛ از جنسِ Papio ) و ماکاک یا بوزینه های سَگْسَر (از جنسِ Macaca ) در مصر، حبشه ، سومالی ، یَمَن و عُمان است . گونه های هر دو جنس در آن سرزمینها به صورت گروههایی زندگی می کنند که جمعیّت هر یک در حدود ده تا صد جانور است . هر یک از این اجتماعات ، که بر واحدهای خانوادگیِ چندمادگی مبتنی است ، تابعِ یک نَرِ مسلّط است . این سازمان اجتماعی جانوری از نظر آن عده از نویسندگان مسلمان که از بوزینگان سخن گفته اند دور نمانده است . از روزگاران قدیم ، مردم جنوبِ عربستان به این اجتماعاتِ رُبِّحان ) hamadryas Papio ) و حَوْدَلهایِ سبز ) anubis Papio ) ، که در نواحی مرتفع فراوان بودند با احترام و احتیاطی آمیخته به وحشتی خرافی می نگریستند. در روزگارِ فرعونان ، مصریها این بوزینه ها را خدا می انگاشتند؛ و در عربستانِ دورة جاهلی نیز حتماً روزگاری این جانوران «تابو » بودند. بادیه نشینانِ ساده لوح چه بسا می خواستند دربارة این جانوران چیزهایی بدانند، مثلاً این که آیا آنها تجسّد شیاطین اند، یا جنّیان موذی ، یا آدمیان مسخ شده ، بخصوص که این افسانه هنوز شایع بود که سلیمان با طایفة بوزینگان پیمانی بسته و آنان را به نگهبانی دیوانی گماشته بود که مقهورِ جنّیان شده بودند. حتی در سدة چهارم ، ابن فقیه همدانی و مسعودی به جِدّ گزارش کرده اند که در میان این جماعاتِ بوزینگان ، بوزینه ای هست بزرگتر از دیگران که هنوز مُهر اهدایی سلیمان را بر گردن دارد. گذشته از مداخلة سلیمان در امر بوزینگان ، افسانة تَلمودی الاصلِ لعنت خدا بر برخی از سازندگان بُرج بابِل ( > سنهدرین < ، 109/ الف ) نیز در اذهانِ مردم زنده بود: کَفّارة آنان این بود که مسخ شوند و تا ابد به هیئت بوزینه بمانند (دربارة مسخ آدمی به بوزینه در قصه های الف لیلة و لیلة رجوع کنید به شبهای 9، 12، 299، 624). اما از نظر جاحظ (ج 1، ص 309) این تبدّل ادعایی آدمی به جانوری پست تر از خود از قبیلِ خیالبافی و خرافات است . ( رجوع کنید به تکمله )

یکجانشینان یمن و عُمان ، که از بادیه نشینان کمتر به خرافات متمایل بودند، رُبّاحهایِ نواحی خود و بوزینه های دیگری را که از شرق افریقا آورده می شدند، خوب می شناختند و لذا خیلی زود توانستند بچه های این جانوران را اهلی سازند و از آنها در کارهای خُرد، مانند چرخاندن سنگِ آسیا، استفاده کنند. قصّابها و بقّالها هم آنها را به حفاظتِ «بساط » خود می گماردند (دمیری ، ج 2، ص 243ـ244). برخی دزدان از تردستی و چابکی بوزینه ها حتّی برای جیب بُری یا سرقت از خانه ها بهره می گرفتند. بدین سان ، این جانور تقریباً به قدر سگ ، داخل زندگانی روزمرّة مردم شده بود، و واژة «قِرْد» دیگر برای تشخیص سن و جنسیّت بوزینگان کفایت نمی کرد؛ ازینرو، نامگذاریهایی مبتنی بر خصوصیّات ظاهری بوزینگان رایج شد؛ مثلاً بوزینة نَرِ درشت را رُبَح یا رُبّاح می گفتند (و از آن ، فعلِ رَبَّحَ ( از بابِ تَفعیل ) به معنای «تربیتِ بوزینگان » را ساختند)؛ آن را قُرْدُح / قُردوح ، حَوْدَل و حِبْن هم می خواندند و نظر به موهای پرپشت کاکلش ، صفاتِ هَبّار و هَوْبَر به آن دادند. در حجاز آن را هِجْرِس می نامیدند، نامی که در مناطق دیگر به روباه اطلاق می شد. بوزینة ماده و بچة بوزینه ، که به جثّه از نر کوچکتر بودند و مویشان از نرِ بالغ کمتر بود، به حَسَب جایها و مردم مختلف ، به نامهای دَحْیَه ، قِشَّه ، اِلْقَه خوانده می شدند. با وجود این مواردِ اهلی سازی ، که در واقع شمار آنها کم بود، روابط آدمیان و بوزینگان همیشه چندان صلح آمیز هم نبود، و غالباً اتفاق می افتاد که در نتیجة رشد جمعیت انواع بوزینگان ، مردم روستانشین با گلّه های ویرانگر و مهاجم بوزینگان درگیر می شدند. ادریسی (اقلیم دوم ، بخش 6)، در سخن از بوزینگان ، می گوید که در عُمان گاهی باید آنها را به ضرب نیزه و تیر دفع کرد، و مَقریزی ( خِطَط ، و به نقل ابن تَغْری بردی در مَنْهل الصّافی )، به نقل از یکی از قُضاتِ شهرِ مقدیشو (در سومالی )، می گوید که در حدود 800، آن شهر بی اغراق به اشغالِ بوزینه ها درآمد و آنها چنان در آنجا جایگیر شدند که در 839 (تاریخ ملاقات مقریزی با آن قاضی )، این اشغال کماکان باقی و باعث گرفتاریهای سخت برای اهالی بود.

با وجود قدری شیطنت و موذیگری ذاتی در بوزینگان که اسارت آن را تشدید کرده بود و با وجود شهوترانیِ گاهی مُفرط آنان (رجوع کنید به اصطلاح عربیِ أزنی ' مِن هجرسٍ ( «زناکارتر از هجرس » ) )، مسلمانان صفاتی در بوزینه دیدند که در دیگر جانوران نبود، مثلاً توجه به پاکیزگی به وسیلة شِپِش کُشی دائم و منظم ، چابکی فوق العاده ، هوشمندی و زرنگی شگفت انگیز و، بویژه ، استعداد استثنایی بوزینه در تقلید. تازیان به این صفات مَثَل می زدند: أعْلَم مِن هجرس «زِبِلتر از هجرس »، أکْیَس من قِشَّة «حُقّه بازتر از ماده میمون »، أمْلَح مِن رُبّاح «بانمکتر از رُبّاح »، أحْکی ' مِن قِرْد «مقلّدتر از میمون »، و همة اینها را در این تضاد خلاصه کردند: القِردُ قَبیحٌ لکنّهُ مَلیحٌ «میمون زشت اما با نمک است » ( در فارسی میمون هرچی زشت تره ، ...بازیش بیشتره ) .

تجارت دریایی بَرده فروشان و بازرگانان عرب و ایرانی در اقیانوس هند چند نوع جدید از بوزینگان درازدُم را به جهان اسلام شناسانید، و در بندرهای دریای سرخ و خلیج فارس تجارت میمون رونق گرفت . بوزینه گیران ، که دریانوردانی از کرانه های حَضْرَموت بودند، ترجیحاً از مسیرِ جزیرة سُقُطری ، به طلبِ «گِرِزا»های حَبَشی ) Colobus abyssinicus ) شکوهمند به کرانه های شرقی افریقا (زنگبار، سرزمین سُفالَه ) می رفتند، زیرا این بوزینه ، پوست سیاه برّاقی داشت که کالای تجملی گرانبهایی بود و در آن روزگار تا آسیای میانه و اروپا صادر می شد. ادریسی (اقلیم اول ، بخش 7) از «جزیرة بوزینگان » («جزیرة القُرود») در اقیانوس هند (شاید جزیرة پِمبا یا جزیرة مافیا ) سخن می گوید، که شکارگران خورْیان ـ مورْیان و سقطری به آنجا می رفتند و به کمک کَرْجیهایی که مدّ و جریانهای دریا آنها را به کرانه می رساند میمونها (یعنی ، میمون سبز Cercopithecus callitrichs ، «وِرْوِت » C. pygerythrus ، «موستاک » C. cephus ، «گریوت » C. aethiops و نَسْناس C. pyrrhonotus ) را به دام می انداختند. از پیش در این کرجیها خوراکیهای خوشمزه برای تطمیع و جلب میمونها می گذاشتند و بر لبة دیواره های قایقها دامهای توری می گستردند که با طنابهایی به کشتی متصل بود و می شد از کشتی با آن طنابها تورها را کشید و جمع کرد. دیری نمی گذشت که میمونها به طمع خوراکیهای خوشمزه در کرجیها ازدحام می کردند، و آنگاه کافی بود که طنابها را بکشند و محمولة پُر از میمونهای جنبان و خروشان را به عرشة کشتی بیاورند؛ به حسب نوع میمونها، برخی از آنها را می کُشتند و پوستشان را به بازار پوستفروشان می فرستادند، و برخی دیگر را، قِلاده به گردن ، به بهای گزاف یا به بازرگانان یا به اشرافِ راغب به گردآوری جانوران کمیاب یا به عَنتریهای دوره گرد می فروختند.

از روایات مورّخان می دانیم و مسعودی (ج 1، شمارة 485) هم آن را تأیید کرده است که شاهزادگان چین و هند بوزینه های تربیت یافته ای نگه می داشتند که کار آنها کشف زهر در خوراکیها و آشامیدنیها بود؛ سفیران چین گویا به مهدی ، خلیفة عبّاسی ، نصیحت کرده بودند که همین احتیاط را بکند. اما یک قرن پیش از مهدی ، یزیدبن معاویه ، خلیفة اموی ، بوزینه ای داشت که ، سوار بر خر، جزو ملازمانِ رکاب او بود (دمیری ، همانجا). متوکل ، خلیفة عباسی ، از یکی از شاهان بِلادِ نوبه دو بوزینه دریافت کرده بود که یکی دوزندگی می دانست و دیگری با خاک رُس چیزهایی می ساخت . از سوی دیگر، دریانوردان سیراف و عُمان ، که با هند و جزایر اندونزی و چین روابط بازرگانی داشتند، مأخذ و منبع اصلی اطلاعات دربارة جانوران و گیاهان آسیایی برای جغرافی نگاران و دانشنامه نویسانِ مسلمان سده های سوم تا هفتم بودند. این ماجراجویان بیباک در بازگشت از سفرهای خود، نمونه هایی از بوزینگانِ مخصوص آن نواحی باز آوردند، از قبیلِ ماکاکهایِ رِزوس ) Macaca mulatta ) و ماکاکهای خرچنگ خوار ) M. irus ) و «مُقدّسْ کُپّیان » یا «لانگور »ها، ازجمله ، «هانومان انتلوس » ) Presbytisentellus ) ، که همة آنها نزد هندوان نَجِس (یا «دست نَزَدنی ») شمرده می شدند. چندتا از این میمونها را امیرِ عُمان در اوایل سدة چهارم به خلیفة عباسی ، مقتدر باللّه ، تقدیم کرد تا مجموعة جانوران کمیاب او را تکمیل کند (مسعودی ، ج 1، ش 487). میمون ، مانند سگ و پرندگان شکاری ، از هدایای شاهانه به شمار می آمد، و جزو تحفه هایی بود که ، به مناسبت دو مبادلة سفیر میان هارون الرشید و شارلمانْیْ، خلیفه برای شارلمانی فرستاد (181ـ 185/ 797ـ801).

از سوی دیگر، اهالی کشورِ مغرب ، به سبب وجود جوامع متعدد بوزینه های کوههای اَطْلَس ، معروف به «قِرد بَربَری » ) Macaca inuus ) ، خوب با بوزینگان آشنا بودند. این بوزینه های بسیار رام و زودجوش جاذبه ای برای جهانگردان در درّه های شیفای الجزایرند.

میمون همیشه و همه جا با «ادا و اصول » خود، تقلید حرکات دیگران ، و شیطنت و چابکی خود، توانسته است مردم را سرگرم کند؛ ازینرو، در کشورهای اسلامی ، در میان معرکه گیرها و شعبده بازها و مانند آنان ، عَنْتَری (در عربی : قَرّاد، قُراداتی ، قُرَیْداتی ؛ رجوع کنید به گرفه و دیگران ، ج 5، ص 93ـ106) در جمع بیکارگان ولگرد در اماکن عمومی ، بازارهای فصلی و دایمی از موفقیت خود مطمئن بود. یَمَنیها و سومالیاییها در این پیشه خبره بودند. گرچه این شغل نسبتاً پُردرآمد بود، اما افراد طبقات مُرفّه جامعه آن را حقیر می شمردند؛ لذا، به روایتِ ابن فقیه ، خالد بن صَفْوان در مناظره ای میان مردم شمال و جنوب عربستان ، ابراهیم بن مَخْرَمَة الکِنْدی را چنین دشنام داد: «شما یَمَنیها چیزی جز یک عدّه قَرّاد نیستید...». با وجود بی اعتباری و بدنامی نمایشگران و سرگرم کنندگان عامه ، که البته غالباً مستعدِ طرّاری و رذالت بودند، تودة مردم ، اعم از روستایی و شهری ، به معرکه گیری و نمایش جانوران کمیاب یا زیرک (مثلاً، بوزینه ها، سگها، خرسها و بُزهای تربیت شده ) سخت راغب و علاقه مند بودند. چون بوزینه های تربیت شده باعث خنده و تفریح می شدند، مردم خودبه خود لفظ قِرْد را رها کردند و به جای آن نامهایی به کار بردند که تأثیر روانشناختی بهتری داشت ؛ بدین سان ، در سوریه و لبنان بوزینه را سَعْدان و مربّیِ آن را سَعْدانی خواندند، و در ایران و عراق و ترکیه و مصر، لفظِ مَیمون (به معنای «خوش یُمن ، مبارک ») رایج شد (لفظِ میمون را، به سبب تطابقی که شاید تصادفی نبوده است ، می توان با واژة یونانیِ mimئ «بوزینة ماده » مأخوذ از فعلِ mai mimou «تقلید کردن ، ادا درآوردن »، مربوط دانست ). به همین ترتیب ، همة اهل مغرب ناخودآگاهانه ، به موازات استعمال الفاظ مبتنی بر واژه های عربی قِرْد/ گِرْد (در جمع ، قرود ، قرودَه / گرود ، گرودَه ) و بربریِ ibki (در جمع ، ibkan ) و ¦iddu (در جمع ، iddawn ) و واژة فارسیِ معرّبِ شادی (در جمع ، شوادا ، شواده ، شوادی ) را پذیرفتند (این نام که شاید تُرکها آن را رایج کردند، در عراق هم به کار می رود). همچنین در مغرب ، نمایشگران سیاهپوستِ ملقّب به بوسَعْدیّه که ادای جادوگران را درآورده کودکان را می ترسانند، غالباً میمونی تربیت شده همراه دارند که ، به صدای دایره زنگی یا قَیْطَه ، آن را به رقص و جست و خیز می آورند.

مؤلفان مسلمان از تمرینهایی که عنتریها به بوزینه ها می دادند هیچ نگفته اند. مسعودی فقط ذکر کرده است که بوزینة نوبیایی که در بازارهای مَکاره (فصلی ) به نمایش گذاشته می شود، با چابکی از نیزه ای که در زمین نصب شده بالا می رود و حضّار را متعجّب می کند. و اما جاحظ ، که با عینیت عالمان طبیعیدان دربارة رفتار میمونهای «اَصحاب القِرَدَة » تحقیق کرده است ( کتاب الحَیَوان ، جاهای مختلف )، از عملیات آکروباسی که به میمونها می آموختند و میمونها آنها را برای عموم نمایش می دادند، هیچ ذکری نکرده است . مع ذلک ، برای کسانی که در مراکش نمایشهای میمونهای گروههایِ دوره گرد «اولاد سیدی احمد او ـ موسا» را (که معرکه گیرهایی از اهل سوس اند) دیده باشند، تصور کیفیّت آن عملیات آسان است (نمایشهای مذکور به مناسبت برخی اعیاد محلی ، از قبیل لالاّ کَسّابه ، انجام می گیرد؛ رجوع کنید به اِ. لائوست ، ص 44). از این گذشته ، بدیع الزمان همدانی در مقامة دلکشی موسوم به مَقامه قِرْدیّة (ص 104ـ106) جوّ این نمایشهای سیّار و ازدحام جمعیت انبوه تماشاگران کنجکاو را به ظرافت وصف کرده است ؛ در این مقامه ، قَرّادْ همان ابوالفتح الاسکندریِ شوخ و بذله گوست که فراز و نشیب زندگی به این حال فلاکت بارش افکنده است . ذِکرِ عنتری ، که یکی از آشناترین چهره های کوچه و بازار بود، در داستانهای الف لیلة و لیلة (رجوع کنید به شبهای 355ـ357) نیز آمده است .

در کشورهای اسلامی ، مانند جایهای دیگر، تشبیه همنوعِ خود به میمون یا عنتر هنوز هم یکی از ناسزاهای بسیار تحقیرآمیز است (به عنوان مثال در اندلس و افریقیه رجوع کنید به پرس ، ص 240ـ241؛ به روایت مالکی ، به نقل ادریس ، ش 2، ص 142). شاعران هجاگو از استعمال این تشبیه اهانت آمیز به بوزینه برای تحقیر کسانی که مبغوض می داشتند دریغ نمی کردند؛ مثلاً، شاعر اندلسی ابراهیم بن ادریس حسنی در مورد امیرِ نامدار، منصور بن أبی عامر، چنین کرد (پرس ، همانجا)، و پیش از او نیز ابونُواس ( دیوان ، ص 415) در ذمّ برمکیان شعری با مطلعِ «هذا زَمانُ القُرودِ...» («این ، روزگارِ بوزینگان است ...») گفته بود.

پزشکان قدیم گوشت میمون را داروی مؤثری برای پیشگیری از جذام (= داء الفیل ) می دانستند و برخی دیگر از اجزای میمون ، مثلاً دندانها و موی و پوست آن ، را دارای «خواصی » می دانستند (رجوع کنید به دمیری ، همانجا) که دانش جدید آنها را اباطیل می داند.

در مورد واژة قِرد این نکته را هم باید ذکر کرد که در ستاره شناسی ، مجموعه ستارگانِ x ، l دُبّ اکبر و d ، c ، q ، g ، l ، m ، e حَمامه در برخی کتابها القُرود («بوزینه ها») نامیده شده که نتیجة اشتباه املائی آن با الفُرود است (رجوع کنید به بن حَموده ، ج 9، ص 181؛ کونیچ ، ص 101).

در مورد بوزینه ، تا آن زمان فقط سخن از «کُپیان بی شست » و «کپیان دُمدار» بود؛ لذا می توان پرسید که مسلمانان از میمونهای بزرگ آدمی نما چه تصوری داشتند. این گروه از میمونها در جهان فقط شامل یازده نوع است : هفت نوع «شِقّ »، دو نوع شَمپانزه ، یک نوع گوریل و یک نوع اورانگ اوتان ؛ هیچ یک از این انواع در عربستان وجود ندارد، و برای یافتن آنها باید به اندونزی یا افریقای مرکزی رفت . مع ذلک ، نَسْناس (در جمع ، نَسانیس ) مرموز نویسندگان مسلمان سده های میانه ، چه بسا اغراقی در اوصاف میمونهای آدم نمایی بوده که بازرگانان اقیانوس هند به همراه خود آورده بودند؛ همچنین «شِقِّ» Hylobates lar ، که در مالزی ، هندوچین ، برمه و کوههای هیمالایا یافت می شود، تا اندازة زیادی منطبق با این اوصاف نسناس است . ابن بطوطه (ج 2، ص 136) از جماعات شِقهای سیامانگ ( Symphalangus Usyndactylus ) دارای موی سیاه و چهرة سفید سخن گفته است که در کرانه های جنوبی هند شرقی دیده بود. می توان این موجود را از نظر جانورشناختی جزء خانوادة قِرْد به شمار آورد ( نیز رجوع کنید به نسناس * ) .

---

منابع :
(1) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، قاهره 1346/1928؛
(2) ابن منظور، لسان العرب ، قم 1363 ش ؛
(3) حسن بن هانی ابونواس ، دیوان ، بیروت 1962؛
(4) محمد بن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، لیدن 1970ـ1975؛
(5) احمد بن حسین بدیع الزمان همدانی ، مقامه قردیّه ، قاهره 1923؛
(6) عمرو بن بحر جاحظ ، کتاب الحیوان ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(7) محمد بن موسی دمیری ، حیاة الحیوان الکبری ' ، قاهره 1383/1963؛
(8) زکریا بن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات ، در محمد بن موسی دمیری ، حیاة الحیوان الکبری ' ، قاهره 1356/1937؛
(9) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذّهب و معادن الجوهر ، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی ، پاریس 1861ـ1877؛


(10) A. Benhamouda, "Les noms arabes des إtoiles", in Annales de l'Institut d'Etudes Orientales de l'Universitإ d'Alger , Algiers 1951, IX, 181;
(11) E. G. Boulenger, Les singes , Paris 1942;
(12) N. Elissإef, Thةmes et motifs des Mille et une nuits , Beirut 1949;
(13) E. Graefe et al., "Der Qarra ¦d", Der Islam , V (1914);
(14) B. Heuvelmans, Sur la piste des bءtes ignorإes (chap. "Les bءtes ب face humaine d'Indo- Malaisie"), Paris 1955, I, 103-233;
(15) Ibn al-Fak ¦â¤h, K. al- Bulda ¦n , tr. H. Massإ, Abrإgإ du livre des pays , Damascus 1973;
(16) H. R. Idris, "Contribution ب l'histoire de l'Ifrikiya", Revue des إtudes islamiques , (1935);
(17) L. Joleaud, "Le ro ªle des singes dans les traditions populaires nord-africaines", Journal de la Sociإtإ des Africanistes , I (1931), 117-150;
(18) P. Kunitsch, Sternnomenklatur , Wiesbaden 1961;
(19) E . Laoust, "Noms et cerإmonies des feux de joie", Hespإris (1921), 44;
(20) M. Lombard, La chasse et les produits de la chasse dans le monde musulman (VIII e -XI e siةcle ), in Annales E.S.C. , vol. 3 (May-June 1969);
(21) R. Morris and D. Morris, Men and apes (with bibliogr.), London 1966, Fr. tr., Hommes et singes , Paris 1967;
(22) H. Pإrةs, Poإsie andalouse , Paris 1953, G. Wiet, Les biographies du Manhal S ¤a ªf i ª, Cairo 1932.

/ ف . ویره ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

در ادبیات . در فارسی میانه ، کَبیگ ، برگرفته از کپی هندی (رجوع کنید به مایرهوفر، ج 1، ص 157؛
( مقدم ، ص 724 ) ).

در آثار ایرانی پیش از اسلام ، دو اسطوره دربارة خلقت میمونها وجود دارد: بنا به اسطورة نخست ، میمونها در زمرة موجوداتی اند که از نسل انسان نخستین ، گَیومرت ( = کیومرث ) ، به وجود آمده اند ( بندهشن ، ص 107، س 4ـ7، ترجمة انکلساریا، 38/14، ص 134ـ 135)؛
اسطورة دوم منشأ میمونها را به پیوندی جنسی میان جم و یک ماده دیو یا شاید خواهر جم و یک دیو نسبت می دهد ( بندهشن ، ص 108، س 10ـ11، ترجمة آنکلساریا، 1/ B 14، ص 136ـ137؛
> بندهشن هندی < ، 23، چاپ یوستی ، ص 56، ترجمة وست ، ص 87؛
بنا به > روایتهای ایرانی < ، ج 1، ص 260، میمون و تعدادی دیگر از حیوانات از پیوند جم با یک ماده دیو زاده شدند). در کتاب مقدس (کتاب اول پادشاهان ، باب 10: 22) به میمون اشاره شده است که آن را به عنوان هدیه برای پادشاهان می فرستاده اند.

ویژگیهای میمون در سراسر ادبیات فارسی مکتوب و شفاهی ، در داستانهایی آمده است که بسیاری از آنها ریشه در منابع هندی دارند. این چهار داستان از همه مشهورترند: 1) داستان میمونی که می خواهد نجّاری کند، و فرجام مصیبت باری پیدا می کند ( کلیله و دمنه ، ص 62). این قصه که ضرب المثل «بوزینه را به درودگری چه کار؟» از آن برخاسته است ، در پَنْچَتَنْتْرا (2/1) آمده است (ترجمة رایدر، ص 25؛
پنتسر، ج 5، ص 43، پانویس 2؛
بودکر، ش 1009) و بی شک به میمون حکایت ازوپ بی شباهت نیست که در حال تقلید از ماهیگیران در تور آنها گرفتار می شود (ازوپ ، ش 203؛
دیلی ، ص 178؛
> بابریوس و فدروس < ، ص 460)؛
2) داستان روباهی که میمونی را فریب می دهد تا طعمه ای را که در دام است لمس کند. میمون به دام می افتد، و روباه طعمه را با خیال راحت می خورد (درونمایه K703.1 ). این قصه ، که در آثار سُغدی به آن اشاره شده (هنینگ ، ص 178ـ179)، دارای منشأ ازوپی نیز هست (ازوپ ، ش 81؛
دیلی ، ص 128؛
> بابریوس و فدروس < ، ص 435ـ436). روایتی از این قصه در سندبادنامه (ظهیری سمرقندی ، ص 47ـ 48) درج شده است که سابقة آن به اوادانا های بودایی به قلم کومپارتی می رسد (ص 30)؛
3) داستان مشهور گروهی از میمونها که کرمی شب تاب پیدا می کنند و آن را آتش می پندارند ( پنچتنترا 28/1، ترجمة رایدر، ص 183؛
کلیله و دمنه ، ص 115؛
بودکر، ش 1019؛
این داستان را رودکی در قرن چهارم به نظم درآورده است رجوع کنید به نفیسی ، ص 431، 532)؛
4) داستان میمونی که ماده سوسمار یا ماده لاک پشتی بر قلب او طمع می کند و او به شکار کننده اش وانمود می کند که قلبش را در خانه جا گذاشته است و بدین ترتیب خود را نجات می دهد (آرنه و تامپسون ، نوع 91؛
بودکر، ش 535، 678؛
در کلیله و دمنه نیز آمده است رجوع کنید به کلیله و دمنه ، ص 213ـ222؛
تا داستانهای جاتکه بودایی نیز قابل ردیابی است . برای ارجاعات رجوع کنید به کوول ، ج 2، ص 111، ج 3، ص 88؛
پنتسر، ج 5، ص 127، پانویس 1؛
شوارتس باوم ، ص 357ـ 358؛
در مورد سنّت شفاهی رجوع کنید به مارتسولف ، ش 91)؛
5) داستان جنگ میان بوزینه ها و خرسها، که طبق آن بوزینه همجنسان خود را وادار می کند تا او را چلاق کنند و سپس به خرسها وانمود می کند که بوزینه ها او را از خود رانده اند. او برای کشتن بوزینه ها به آنها پیشنهاد کمک می کند اما به جای این کار آنها را به سمت بیابان می کشاند تا بمیرند (هرتل ، ص 199؛
بودکر، ش 16). این قصه در منابع عربی و فارسی کهن با تغییر نقش بوزینه ها و خرسها به انسان ، و پیشتر از این نیز در روایات تاریخی نویسندگان باستان مانند هرودوت (60ـ153/3)، اوید ( فستی 2، ص 691 به بعد)، و پولیانئوس (8/11)، و همچنین عیون الاخبار (ج 1، ص 117ـ 118؛
دربارة پیروز) نوشتة ابن قتیبه (متوفی 276) آمده است . برای قصه های دیگر دربارة میمونها رجوع کنید به مارتسولف ، انواع ( 5 ) 155، 160، ( 2 ) 1539 و ( 4 ) B 461 * ؛
6) قصه ای که در نامة تنسر (بویس ، ص 14ـ 15، 54 ـ 59؛
ابن اسفندیار، ج 1، ص 33؛
ظهیری سمرقندی ، ص 80 ـ83) روایت شده است دربارة جمعی از میمونهاست که نزدیک شهری اقامت دارند. روزی سلطان میمونها قوچی می بیند که با بازیگوشی کنیزکی را شاخ می زند. سلطان این کار را چنین تعبیر می کند که میمونها به دست آدمیان نابود خواهند شد. رعایای او به هشدارش اعتنا نمی کنند، اما وقایع بعدی درستی نظر او را اثبات می کند؛
زیرا روزی کنیزک قوچ را با هیزم گداخته ای از خود می راند و با این کار قوچ را به آتش می کشد. قوچ نیز اصطبل فیلها (ظهیری سمرقندی ، ص 82) یا خانة یکی از اشراف (ابن اسفندیار، ج 1، ص 33؛
بویس ، ص 58) را به آتش می کشد. طبیبان چربی میمون را به عنوان داروی سوختگیها تجویز می کنند، و سپاهیان سلطان به جان میمونها می افتند. این قصه در پنچتنترا نیز آمده است (ترجمة رایدر، ص 454ـ462؛
کلوستون ، ص 222) که به حادثه ای در داستان سلطان میمونها، هنومن ، در منابع هندی مربوط می شود. بنابر این داستان ، سلطان میمونها شهر لَنْکَه را به آتش می کشد. به گفتة گوبرناتیس مردم اعتقاد داشتند که از میمون می توان برای معالجة تاول یا سوختگی اسبان استفاده کرد (ج 2، ص 105، پانویس 2). برای قصه های دیگر دربارة میمونها رجوع کنید به مارتسولف ، انواع ( 5 ) 155، 160، ( 2 ) 153، و ( 4 ) B 461 * .

---

منابع :
(23) علاوه بر کتاب مقدس ؛
(24) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1320 ش ؛
(25) ابن قتیبه ، عیون الاخبار ، قاهره 1928ـ1930؛
(26) مجدودبن آدم سنایی ، دیوان ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1363 ش ؛
(27) محمدبن علی ظهیری سمرقندی ، سندباذنامه ، چاپ احمد آتش ، استانبول 1949؛
(28) کلیله ودمنه ، متن کامل کلیله و دمنه ، چاپ عبدالعظیم قریب ، تهران 1341 ش ؛
(29) ( محمد مقدم ، «میمون »، آینده ، سال 5، ش 10ـ12 (زمستان 1358) ) ؛
(30) سعید نفیسی ، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی ، تهران 1341 ش ؛


(31) A. Aarne and S. Thompson, The types of the folktale , 2nd rev. ed., Helsinki 1973;
(32) Babrius and Phaedrus , tr. E. Perry, London and Cambridge 1984;
(33) L. Bodker, Indian animal tales. A preliminary survey , Helsinki 1957;
(34) M. Boyce, The letter of Tansar , Rome 1968;
(35) The Bأndahishn , being a facsimile edition of the TD manuscript no.2..., ed. T. D. Anklesaria, Bombay 1908;
(36) ibid, ed. &tr. B. T. Ankelsaria, Zand-A ¦ka ¦s i ¦h: Iranian or greater Bundahiىn , Bombay 1956;
(37) W. A. Clouston, The book of Sindiba ¦d , London 1884;
(38) D. Comparetti, Researches respecting the book of Sindiba ¦d , tr. H. C. Coote, London 1882;
(39) E. B. Cowell, The Ja ¦taka or stories of the Buddha's former births , London 1981;
(40) L. W. Daly, Aesop without morals , New York 1961;
(41) Angelo de Gubernatis, Zoological mythology or the legends of animals , London 1872;
(42) W.B.Henning, "Sogdian tales," Bulletin of the School of Oriental and African Studies , 11 (1945), 465-487 (repr. in Selected papers II , Acta Iranica 15, Tehran and Liإge 1977, 169-191);
(43) J. Hertel, "Die Akhla ¦q-e Hind ¦âund ihre Quellen," Zeitschrift der Deutschen Morgenla ¦ndischen Gesellschaft , 75 (1921), 129-200;
(44) Indian Bundahiىn , ed. F. Justi, Der Bundehesh , Leipzig 1868, repr. Hildesheim and New York 1976;
(45) ibid, tr. E. W. West, Pahlavi texts part I , Sacred book of the East 5, Bombay 1977;
(46) U. Marzolph, Typologie des persischen Voksmجrchens , Beirut 1984;
(47) Ovid, Publii Ovidii Nasonis. Fastorum Libri Sex/The Fasti of Ovid , ed J. G. Frazer, London 1929;
(48) Pan catantra , tr. A. W. Ryder, The Panchatantra , Chicago 1964;
(49) N. M. Penzer, The ocean of story. Being C. H. Tawney's translation of Somadeva's Katha ¦Sarit Sa ¦gara , London 1924;
(50) H. Schwarzbaum, Studies in Jewish and world folklore , Berlin 1968.

/ محمود امیدسالار ( ایرانیکا ) /

تکمله . در قرآن سه بار از بوزینه ، و به تعبیر امروزی میمون ، با واژة قِرَدَة جمع قِرد یاد شده است (بقره : 65؛
مائده : 60؛
اعراف : 166). در این آیات آمده است که عده ای از بنی اسرائیل به سبب رعایت نکردن احکام «یوم السّبت » (روز شنبه ) و نپذیرفتن آن ، و صید ماهی در روز تعطیل ، مغضوب شدند؛
و عذاب آنها مسخ شدن به صورت میمون و خوک بود.

مفسران ، در چگونگی مسخ این قوم و علت آن ، بتفصیل سخن گفته اند (طبری ، ج 1، ص 260ـ263؛
طبرسی ، ج 1، ص 288؛
فخررازی ، ج 3، ص 109ـ110؛
بیضاوی ، ج 1، ص 159ـ 160؛
سیوطی ، ج 3، ص 138؛
نیز رجوع کنید به بنی اسرائیل * ). به قولی ، جوانان این قوم میمون ، و پیران شان خوک شدند؛
و این در روزگار داوود بود. به قولی دیگر، بنی اسرائیل به جهت شکستن حرمت روز شنبه ، به صورت میمون درآمدند، و آنانی که مائدة عیسی را کفران کرده بودند، به صورت خوک (فخررازی ، ج 12، ص 36؛
بیضاوی ، ج 1، ص 159، ج 2، ص 158؛
نیز رجوع کنید به مجلسی ، ج 62، ص 220).

دربارة مکان این داستان ، قرآن (اعراف : 163)، از «قریه »ای در کنار دریا («وَسْئَلْهُم عَنِ القَرْیَةِ الَّتی ک'انَتْ ح'اضِرَةَ الْبَحْرِ») یاد کرده که بیشتر مفسران آن را «ایله »، بندری قدیمی در کنار خلیج عقبه ، دانسته اند (طبری ، ج 1، ص 262؛
بیضاوی ، ج 1، ص 159). فخررازی (ج 3، ص 113) می نویسد که این داستان در کتابهای پیشین آمده بود، و در قرآن برای عبرت آموزی ذکر شده است . این داستان در عهد عتیق نیست ، اما در داستانهای تلمود آمده است . با اینهمه ، گویتین (ص 51) با بیان این نکته که میمون برای اهالی فلسطین ناشناخته بوده ، در درستی واقعه تردید می کند و احتمال می دهد که این داستان در دوره ای که یهودیان به شبه جزیرة عربستان مهاجرت کرده بودند، ساخته شده باشد.

به نظر مفسران ، از جمله فخررازی (ج 3، ص 110ـ113) و طبرسی (همانجا) تعبیر «قول » در آیة : «فَقُلْنا لَهُمْ کوُنُوا قِرَدَةً خ'اسِئین »، اشاره به امری تکوینی است ؛
به عبارت دیگر، ارادة الهی بر مسخ شدن آنان به صورت میمون ، بی هیچ وقفه ای ، تحقق یافته است و این مسخ ، برخلاف نظر کسانی که آن را تحوّل قلبی می دانند، در عالم مادی روی داده ، و ظاهر آیه مانع از آن است که آن را سخنی تمثیلی و نمادین بدانیم . همچنین فخررازی نظر کسانی را که دربارة مسخ شدن شک دارند، و نیز این نظر معتزله را که احکام و افعال خداوند متوقف بر رعایت مصلحت است ، به استناد همین آیات ، مردود می داند (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به مسخ * ).

نکتة دیگری که مفسران راجع به این آیات مطرح کرده اند این است که آیا انسانهای مسخ شده زنده مانده اند و از نسل ایشان میمون و خوک پدید آمده است ؟ بنابر نظر بیشتر مفسران ، این موجودات مسخ شده بیش از سه روز زنده نمانده اند. اینان خویشاوندان خود را باز شناخته و از تغییر هیئت خود، ناراحت شدند؛
و در واقع ، قوة درک انسانی آنها به رغم تغییر صوری باقی مانده بوده است (طبری ، ج 1، ص 261، ج 6، ص 69؛
طبرسی ، همانجا؛
فخررازی ، ج 3، ص 111ـ112، ج 15، ص 40؛
سیوطی ، ج 3، ص 137). محمد حسین طباطبایی (ج 1، ص 208) نیز ضمن توجیه فلسفی این مسخ ، تأکید کرده است که مسخ شدگان ، انسانهایی به صورت میمون بوده اند. ادامه یافتن نسل مسخ شده ها، بنابر احادیثی منقول از حضرت رسول اکرم ، کاملاً منتفی است ؛
و مسلم است که پیش از واقعة مسخ شدن مغضوبان ، میمون و خوک وجود داشته و انسانها به صورت آنها مسخ شده اند (ابن حنبل ، ج 1، ص 390، 395، 397؛
سیوطی ، ج 2، ص 295؛
قس بخاری جعفی ، ج 6، ص 234). به نظر فخررازی (ج 3، ص 112)، هر چند ظاهر آیات قرآنی دلالتی بر ادامة نسل افراد مسخ شده ندارد، اما عقلاً مانعی ندارد که میمونها از نسل مُسوخ (مسخ شدگان ) بوده باشند.

در برخی احادیث آمده است که اگر خداوند قومی را لعن کند، آن قوم مسخ می شوند؛
در جریان مباهلة * حضرت رسول نیز گفته شده است که اگر آن حضرت مسیحیانِ طرف مقابل را لعن می کرد، آنان به میمون و خوک مبدل می شدند (ابن حنبل ، ج 1، ص 395، 397؛
مجلسی ، ج 21، ص 281). به تبع شیوع داستان مسخ بوده است که عبارت «إخوان القردة و الخنازیر» (برادران میمون و خوک ) برای تمسخر و تحقیر یهود و نصارا به کار می رفته است (مجلسی ، ج 20، ص 210، 229؛
نیز رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 3، ص 241؛
ونسینک ، ج 5، ص 362).

در فقه امامیه ، برای تعلیل حرمت گوشت میمون ، به روایاتی از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و ائمه علیهم السلام استناد می شود که در آن میمون از حیوانات مسخ شده به شمار آمده و مانند همه «مُسوخ » ـ که به اختلاف تعداد آنها را دوازده یا سیزده مورد ذکر کرده اند ـ خوردن گوشتشان حرام شمرده شده است (حرّعاملی ، ج 16، ص 312ـ 318؛
الصّید و الذّبایح ، ج 21، ص 10ـ11، 31، 71، 90، 169، 191؛
علی طباطبائی ، ج 8، ص 240). در منابع فقهی اهل سنّت ، اشاره ای به علت تحریم گوشت میمون نشده است . شاید بتوان دلیل آن را حدیثی منقول از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم دانست که مطابق آن مشخص نیست که بنی اسرائیل به صورت چه حیوانی مسخ شده اند (رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 3، ص 62، 66).

---

منابع :
(51) علاوه بر قرآن ؛
(52) ابن حنبل ، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛
(53) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛
(54) عبدالله بن عمر بیضاوی ، انوارالتّنزیل و اسرار التّأویل ، المعروف بتفسیر البیضاوی ، مصر 1330، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(55) محمدبن حسن حرّ عاملی ، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی ، بیروت 1403/1983؛
(56) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الدّر المنثور فی التّفسیر بالمأثور ، قم 1404؛
(57) الصّید و الذّبایح ، در سلسلة الینابیع الفقهیّة ، چاپ علی اصغر مروارید، ج 21، بیروت 1410/1990؛
(58) علی طباطبائی ، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدّلائل ، بیروت 1412ـ1414/ 1992ـ1993؛
(59) محمد حسین طباطبائی ، المیزان فی تفسیر القرآن ، بیروت 1390ـ1394/ 1971ـ1974؛
(60) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(61) محمدبن جریر طبری ، جامع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(62) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(63) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(64) آرنت یان ونسینک ، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النّبوی ، لیدن 1936ـ1969؛


(65) Solomon Deb Fritz Goitein, Jews and Arabs: their contacts through the ages , New York 1955.

/ لیلا هوشنگی /