بورکینافاسو ، کشوری در افریقای غربی . در شمال و مغرب با مالی ، در مشرق با نیجر و بنین و در جنوب با توگو، غنا و ساحل عاج همسایه است . مساحت آن 200 ، 274 کیلومتر مربع و پایتختش اوآگادوگو است . این کشور سابقاً بخشی از افریقای غربی فرانسه بود. در 1363 ش /1984 نام آن از ولتای علیا به بورکینافاسو تغییر داده شد که به زبان قوم موسّی به معنای «سرزمین مردم درستکار» است ( بریتانیکا ، ج 29، ص 842؛ آمریکانا ، ذیل مادّه ).

بورکینافاسو فلاتی وسیع و مسطح است . ارتفاع متوسط کشور که چهارصدمتر است ، به سمت شرق و جنوب کاهش می یابد. بلندترین نقطة کشور در جنوب غربی تنها 749 متر ارتفاع دارد. بزرگترین رود کشور، رود موهون (ولتای سیاه سابق )، همراه رودهای ولتای سفید و قرمز وارد غنا می شود. رود مهم دیگر، کوموئه با جریان یافتن در بخش کوتاهی از بورکینافاسو، در جنوب غربی کشور وارد ساحل عاج می شود. هیچیک از این رودها قابل کشتیرانی نیست . سه منطقة آب و هوایی به طور همزمان در کشور وجود دارد: در جنوب غربی سالانه تا 1168 میلیمتر باران می بارد؛ در منطقة میانی ، شامل اوآگادوگو، بارش به طور متوسط حدود 762 میلیمتر است ؛ و در شمال بندرت به 508 میلیمتر می رسد. خاک کشور عمدتاً سبک ، کم مایه و رسوبی است و آب را در خود نگه نمی دارد و بیشتر بارش سالانه بسرعت جاری می شود. میانگین دما در بیشتر اوقات سال بین ْ20 تا ْ35 سانتیگراد است . شمال کشور در فصل بارانی عمدتاً از علفزارهای ساوانا پوشیده می شود و در دورة وزش باد هارماتان نیمه بیابانی است . بوته های خاردار و علفزار در «ساوانا» در شمال جای خود را در جنوب به جنگلهای تُنک می دهد که بیشتر در امتداد رودها گسترش یافته است . همچنین در جنوب شرقی ، ناحیة باتلاقی گورما و در غرب تپه های پوشیده از درخت وجود دارد. در جنوب غربی ، به علت بارندگی فراوان پوشش گیاهی مناسب است ( آمریکانا ؛ بریتانیکا ، همانجاها؛ > دایرة المعارف ورلد بوک < ؛ ذیل مادّه ؛ امجدعلی ، ص 573).

جمعیت بورکینافاسو در 1376 ش / 1997، 000 ، 891 ، 10 تن برآورد شده است . بیشتر جمعیّت این کشور در نواحی مرکزی و جنوبی متمرکز شده اند. در مناطق دیگر، بویژه در شمال ، مشرق و جنوب غربی ، به علت شرایط محیطی نامساعد مانند بارندگی ناکافی یا شیوع بیماری کوری رودخانه ای و وجود مگس تسه تسه و پشة مالاریا، تمرکز جمعیت کمتر است . حدود 80% از جمعیت کشور روستانشین اند. پرجمعیت ترین شهر کشور، اوآگادوگو در 1374 ش /1995، 824 هزارتن جمعیت داشته است . شهرهای مهم دیگر بوبو ـ دیولاسو ، کودوگو ، اوآهیگویا ، بانفورا و کایاست . بیشتر مردم بورکینافاسو به یکی از دو گروه اصلی قومی ، ولتایی و مانده ، وابسته اند. اقوام موسّی ، لوبی ، گورونسی و گورما از گروه ولتایی و اقوام بوسانسه (بیسّا) ، مارکا ، سامو ، سنوفو و دیولا از گروه «مانده »اند. اقوام دیگری نیز مانند هوسا و طوارق در کشور وجود دارد. نسبت جمعیت اقوام عمده در 1362 ش /1983 بدین صورت بوده است : موسّی 9ر47%، مانده 8ر8%، فولانی 3ر8%، لوبی 9ر6%، بوبو 8ر6%، سنوفو 3ر5%، گورونسی 1ر5% و گورما 8ر4%. هر گروه قومی ، به زبان یا لهجة خود گفتگو می کند. در مرکز کشور زبان موسّیها، موره ، بیش از دیگر زبانها به کار می رود. زبانهای دیولایی و هوسایی معمول ترین زبانهای تجاری است . زبان رسمی کشور فرانسوی است ، اما کاربرد آن به نخبگان محدود شده است . هیچ یک از ادیان موجود در بورکینافاسو به عنوان دین رسمی کشور شناخته نمی شود. در 1374 ش /1995، 50% مردم مسلمان (سنّی و عمدتاً پیرو فقه مالکی )، 40% دارای عقاید سنتی جاندارپنداری و 10% مسیحی (بیشتر کاتولیک و اندکی نیز پروتستان ) بوده اند ( > اطلس جهانی اینکارتا < ، ذیل مادّه ؛ > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 41؛ > آفریقای جنوب صحرا 1998 < ؛ ص 216، 221؛ بریتانیکا ، ج 29، ص 843؛ > کتاب سال بریتانیکا 1998 < ، ص 566؛ برنامة توسعة سازمان ملل متحد ، ص 175).

اقتصاد بورکینافاسو به دامداری و کشاورزی متکی است و امکانات محدودی برای نوسازی ، صنعتی شدن یا توسعة تجارت خارجی دارد. بورکینافاسو از فقیرترین کشورهای جهان و غالباً دچار کسری بودجه است . فقط یک سوم از زمینهای کشور قابل کشت است ، و بیشتر این زمینها در درة رودها بویژه در جنوب و جنوب غربی کشور قرار دارد. مهمترین محصولات کشاورزی پنبه ، بادام زمینی و دانة درخت روغن قلم (از جمله مواد تهیة صابون ) است . پنبه ، مهمترین محصول صادراتی بیش از 40% و چرم و پوست بیش از 10% درآمدهای صادراتی کشور را تشکیل می دهند. فعالیت صنعتی به واحدهای کوچک ، بیشتر در امتداد راه آهن بین بانفورا تا اوآگادوگو محدود شده است . عمدة این صنایع در بوبو ـ دیولاسو و در حد کمتری در اوآگادوگو قرار دارد. مهمترین مراکز صنعتی کشور، کارخانه های پنبه پاک کنی ، تصفیة شکر، تولید موتوسیکلت و دوچرخه ، و مهمترین منابع معدنی ، منگنز، طلا و روی است . واردات اصلی کشور، ماشین آلات و تجهیزات ترابری ، تولیدات شیمیایی ، فراورده های نفتی و مواد غذایی است . صادرات عمده نیز پنبه ، طلا، چرم ، پوست و دام است . فرانسه و ساحل عاج از شرکای عمدة تجاری بورکینافاسو به شمار می آیند. شبکة راه آهن بورکینافاسو با 622 کیلومتر طول از مرز ساحل عاج آغاز و در کایا ختم می شود و کشور را به بندر آبیجان در ساحل عاج پیوند می دهد. دو فرودگاه بین المللی در اوآگادوگو و بوبو ـ دیولاسو وجود دارد ( > آفریقای جنوب صحرا 1998 < ؛
ص 213ـ215، 219؛
بریتانیکا ؛
> دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها).

بورکینافاسو از قرن سوم تا سیزدهم میلادی ، بخشی از حکومت غنا، نخستین و بزرگترین حکومت افریقای غربی ، بود. در نیمة قرن پنجم / یازدهم هنگامی که مرابطون مراکش به پایتخت غنا حمله کردند، موسّیها از نیجر و بوبوها از شمال وارد بورکینافاسوی کنونی شدند. موسّیها تا قرن هشتم /چهاردهم ، در شمال غنای امروزی پادشاهیهای مامپروسی و داگومبا را به وجود آوردند. در حدود قرن هشتم /چهاردهم مهاجمانی از شمال غنای کنونی به بورکینافاسوی امروزی حمله ور شدند و اقوام گورما پادشاهی فادااِنگورما را در شرق و موسّیها به رهبری اوئدرائوگو پادشاهی تِنکودوگو را بنیان نهادند. سپس پادشاهی یاتنگا ، به پایتختی اوآهیگویا، در شمال غربی ایجاد شد. در نیمة قرن نهم / پانزدهم ، اوآگادوگو پایتخت پادشاهی شد. این پادشاهیها بویژه یاتنگا و اوآگادوگو تا اوایل قرن بیستم وجود داشتند. دولت موسّی موفق شد که بیشتر حملات حکومتهای مالی و سنگای را از قرن هشتم تا دهم / چهاردهم تا شانزدهم دفع نماید ( بریتانیکا ، ج 29، ص 844؛
آمریکانا ؛
> دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها؛
موسوعة السیاسة ، ذیل «فولتاالعلیا، جمهوریّة »؛
امجدعلی ، ص 573ـ574). نبرد با سنگاییهای مسلمان در شمال و حملات فولانیهای مسینا ، پادشاهیهای موسّی بویژه یاتنگا را، که احتمالاً از قرن دهم /شانزدهم از اوآگادوگو مستقل شده بود، تضعیف کرد (هیسکت ، ص 182؛
امجدعلی ، ص 574؛
بریتانیکا ، همانجا).

در 1305/1888 لوئی بینگر ، افسر ارتش فرانسه ، به اوآگادوگو سفر کرد و در ملاقاتی با مورو نابا (رهبر سنتی قوم موسّی )، کوشید تا وی را به پذیرش قیمومت فرانسویان ترغیب کند اما شکست خورد (امجدعلی ، همانجا). در 1313/1895، فرانسویان به بهانة وساطت و رفع اختلافات داخلی بین طرفین درگیر، در یاتنگا مداخله کردند و آنجا را تحت الحمایة خود قرار دادند ( بریتانیکا ، همانجا؛
> دایرة المعارف اونیورسالیس < ، ذیل «ولتای علیا»). ارتش فرانسه در 1314/1896، اوآگادوگو را تصرف کرد ودر سال بعد بتدریج سایر مناطق را نیز اشغال کرد. در 1316/1898 با یک معاهدة انگلیسی ـ فرانسوی ، مرزهای متصرفات جدید فرانسه و سرزمینهای شمالی ساحل طلا (غنای کنونی ) تثبیت شد. کشور از 1316/1898 تا 1337/1919 جزئی از مستعمرة سودان فرانسه بود. در 1337/1919، فرانسه مستعمرة ولتای علیا (بورکینافاسوی کنونی ) را بنیان گذاشت . در 1311 ش /1932، ولتای علیا میان مستعمره های ساحل عاج ، نیجر و سودان فرانسه تقسیم شد. در 1326 ش / 1947، فرانسه دوباره ولتای علیا را با مرزهای پیش از 1311 ش / 1932 به عنوان یک سرزمین ماورای بحار اتحادیة فرانسوی ، با یک مجلس داخلی تأسیس کرد ( بریتانیکا ؛
> دایرة المعارف ورلد بوک < ، همانجاها). مجلس ولتای علیا در 1336 ش /1957 حق انتخاب شورای اجرایی حکومتی را به دست آورد. در اردیبهشت 1336/مه 1957، اولین حکومت خودمختار به ریاست دانیل اُعزّین کولیبالی شروع به کار کرد. وی سال بعد درگذشت و موریس یامئوگو جانشین وی شد. در آذر 1337/ دسامبر 1958، ولتای علیا جمهوری خودمختاری در میان جامعة فرانسوی شد ( آمریکانا ؛
امجدعلی ، همانجاها). در 14 مرداد 1349/5 اوت 1960 مجلس ملّی استقلال ولتای علیا را اعلام کرد و موریس یامئوگو به ریاست جمهوری رسید. وی با ممنوع ساختن احزاب مخالف ، نظامی تک حزبی ایجاد کرد. وخامت شرایط اقتصادی بمرور حمایت مردمی از حکومت را کاهش داد. در دی 1344/ ژانویة 1966، ارتش به رهبری ابوبکر سانگوله لامیزانا با کودتا یامئوگو را برکنار کرد و خود قدرت را به دست گرفت . در 1349 ش / 1970، قانون اساسی جدید به تصویب رسید که براساس آن یک حکومت غیرنظامی برقرار می شد. با این حال لامیزانا در مقام ریاست جمهوری باقی ماند. در این دوره ، احزاب متعددی شروع به فعالیت کردند. به سبب مشکلات اقتصادی و اختلاف میان نخست وزیر و رئیس مجلس ملّی ، لامیزانا در 1353 ش / 1974 دوباره حکومت نظامی برقرار کرد ( > دایرة المعارف ورلد بوک < ؛
آمریکانا ، همانجاها؛
> آفریقای جنوب صحرا 1998 < ، ص 209؛
امجدعلی ، ص 575). در همین سال ، اختلاف دراز مدت با مالی بر سر حاکمیت منطقة مرزی نوار آگاچر که از حیث منابع آب و مواد معدنی غنی بود، بالاگرفت . میانجیگری سازمان وحدت افریقا برای حل مسئله به شکست انجامید و این امر برای بیش از یک دهه موجب تیرگی روابط دو کشور بود. در 1356 ش /1977، قانون اساسی جدیدی در یک همه پرسی به تصویب رسید. براساس این قانون ، سال بعد انتخابات ریاست جمهوری و مجلس برگزار شد. لامیزانا بار دیگر به ریاست جمهوری برگزیده شد. در این حکومت ، که عمدتاً غیرنظامی بود، فعالیت همة احزاب سیاسی جز سه حزب ممنوع شد ( > آفریقای جنوب صحرا 1998 < ؛
امجدعلی ، همانجاها). به دنبال دوره ای از مشکلات اقتصادی و اعتصاب عمومی ، لامیزانا در آذر 1359/نوامبر 1980، در یک کودتای بدون خونریزی به رهبری سرهنگ زربو سرنگون شد. در آذر 1361/ نوامبر 1982، در کودتای دیگری ، سرگرد ژان باپتیست اوئدرائوگو قدرت را به دست گرفت . در مرداد/ اوت سال بعد، توماس سانکارا با کودتای نظامی اوئدرائوگو را برکنار کرد و خود به قدرت رسید. حکومت انقلابی و مارکسیستی سانکارا به اصلاح سراسری نظامهای آموزشی ، قضایی و اقتصادی اقدام کرد. در 1364 ش /1985، اختلاف مرزی با مالی به درگیریهای نظامی شش روزه ای منجر شد. سال بعد، قرارداد مصالحه ای بین دوکشور به امضا رسید و منطقة مورد نزاع به طور مساوی بین آنها تقسیم شد ( آمریکانا ، همانجا؛
> آفریقای جنوب صحرا 1998 < ، ص 209ـ210). در 1366 ش /1987، پس از کشته شدن سانکارا به دست نیروهای وفادار به کمپائوره ، وی به قدرت رسید و سیاست آزادسازی اقتصادی را پی گرفت . در 1370 ش /1991، قانون اساسی جدید تصویب شد. براساس این قانون ، ریاست قوة مجریّه با رئیس جمهور است و نخست وزیر با پیشنهاد رئیس جمهور منصوب می شود و نمایندگان مجلس چند حزبی با رأی همگانی برای یک دورة پنج ساله انتخاب می شوند ( > آفریقای جنوب صحرا 1998 < ، ص 210ـ211، 220).

گسترش اسلام در بورکینافاسو . تماس موسّیهای شمالی (در اوآگادوگو و یاتنگا) با اسلام بیشتر به صورت جنگ از قرن هشتم /چهاردهم آغاز شد. در 733/1333، موسّیها از پادشاهی یاتنگا، شهر تمبوکتو در قلمرو مالی را تصرف کردند و تا 837/1434 که طوارق آنها را بیرون راندند برآنجا حکومت می کردند (امجدعلی ، ص 574؛
> شهرهای جهان < ، ج 1، ص 76). موسّیهای شمالی ، با ضعف حکومت مسلمان مالی ، در 875/1470 به مَسینا و در 885/1480 به وَلاته هجوم بردند، اما سونّی (سُنّی ) علی ، حکمران سنگای ، سه سال بعد آنان را به قلمرو خودشان پس راند. در 902ـ903/ 1497ـ 1498 اسکیا محمد، حاکم سنگای ، برای جذب آنان به اسلام تلاش کرد ولی موفقیتی به دست نیاورد، چرا که در نظر موسّیهای شمالی پذیرش اسلام به منزلة پذیرش سلطة سنگای بود. از طرف دیگر، لازمة پذیرش اسلام رها شدن از سیطرة نفوذ و قدرتِ رؤسا بود و در جامعه ای که ضوابط سلسله مراتب در آن بشدت رعایت می شد و افراد وابستگی زیادی به سنتهای خانوادگی و سیاسی خود داشتند، پذیرش اسلام در حکم انقلاب بود. از همین رو، قلمرو موسّی مدت زیادی در برابر قبول اسلام مقاومت نشان داد. با اینهمه ، موسّیها در مقابل ورود مسالمت آمیز مسلمانان ، مانند ورود فولانیهای مسلمان اهل مسینا به منطقة یاتنگا در قرن نهم /پانزدهم و همچنین ورود بازرگانان مسلمان دیولا به جامعة خود، کمتر تعصّب می ورزیدند (هیسکت ، ص 182ـ183، 220؛
کوک ، ص 248، 252ـ253). این مسلمانان دیولایی ، که به نام محلی یارسه شهرت داشتند، در اوایل قرن دهم / شانزدهم در اوآگادوگو حضور داشتند. آنها ابتدا در شمال در مناطقی چون کایا و سپس در جنوب در شهرهایی مانند بوبو ـ دیولاسو و در روستاهای موسّی در مسیرهای کاروانرو مستقر شدند. یارسه ها رابط بین اسلام اقوام ماندینگ (مانده ) و اسلام اقوام ولتایی شدند. آنان بویژه در قرن دوازدهم / هجدهم ، بر دربار اوآگادوگو بیشتر اثر گذاشتند. در ابتدای این قرن موروناباها، به تقلید از دربار حکومتهای متحد جنوبی ، داگومبا و مامپروسی (به پایتختی گامباگا)، نسبت به اسلام انعطاف بیشتری نشان دادند. موروناباکوم اول (در اوایل قرن دوازدهم / هجدهم ) همکیشان مادرش را که یارسه بود، به شهرهای اوآگادوگو، داکی و کومبیسیری جذب کرد (هیسکت ، ص 182؛
کوک ، ص 253؛
لاپیدوس ، ص 502). ولی در واقع ، در عصر مورونابا دولوگو (1211ـ1240/ 1796ـ 1825) بود که با گرویدن وی به اسلام این دین رواج پیدا کرد. او در رقابت با دربار گامباگا، در کنار وزرای خود شخصی را به نام امام منصوب کرد که اهل تمبوکتو بود. وی اجازة احداث نخستین مسجد را در اوآگادوگو صادر کرد که امروزه از میان رفته است . تاپایان قرن سیزدهم / نوزدهم ، تنها مورونابایی که در اوآگادوگو اسلام را پذیرفت ناباکوتو (متوفی 1288/1871) بود که در این راه جانشینی نداشت . بیشتر موسّیهایی که در آغاز به اسلام گرویدند از اعضای خانوادة رؤسا بودند و تودة روستایی تا مدتها همچنان بر مذهب نیاکان خود وفادار باقی ماندند. تأثیر اسلام را در میان این جوامع می توان در اجرای جشن کَبه که همزمان با عید فطر است مشاهده کرد (کوک ، ص 253ـ254؛
> دایرة المعارف اونیورسالیس < ، همانجا).

در حدود 1266/1850، حاج محمود کارانتو حکومت اسلامی کوچکی از اقوام مانده در اطراف بورومو و واهابو/ اوآهابو برقرار کرد (هیسکت ، ص 244؛
کوک ، ص 254ـ255؛
براومن ، ص 47). در قرن چهاردهم /اواخر قرن نوزدهم ، بخش بزرگی از افریقای غربی از جمله جنوب غربی بورکینافاسو شاهد جهاد المامی (امام ) ساموری توره بود. وی در 1315/1897، کُنگ (درشمال ساحل عاج ) را فتح کرد اما نتوانست بوبو ـ دیولاسو را بگیرد. در 1316/1898 فرانسویان پس از تصرف سیکاسّو وی را به گابون تبعید کردند ( موسوعة السیاسة ، همانجا؛
هیسکت ، ص 346ـ 348؛
لاپیدوس ، ص 521). همچنین از حدود 1287/1870، نخستین مسلمانان قوم گورونسی که همجوار موسّیها بودند، بویژه در لئو و چند مرکز دیگر ظاهر شدند (کوک ، ص 254). تا اوایل قرن چهاردهم / پایان قرن نوزدهم ، حدود سی هزار مسلمان در بورکینافاسو وجود داشت (لاپیدوس ، ص 829). در 1305ش / 1926 جمعیت مسلمانان به 17% و در 1340 ش / 1961 به حدود 20% رسید (کوک ، ص 250ـ251). در نیمة دوم قرن بیستم ، رقابت بین اسلام و مسیحیت شدت بیشتری گرفت . از موفقیتهای اسلام در این دوره می توان به اسلام آوردن ناباکوگری ، رهبرقوم موسّی ، اشاره کرد. یکی از علل رواج اسلام در میان موسّیها همکاری مبلّغان مسیحی با استعمار فرانسه بود. مهاجرت موسّیها به غنا و ساحل عاج برای کار در مزارع تأثیر زیادی در مسلمان شدن آنها داشت (فینّه گان ، ص 549ـ550؛
کوک ، ص 250). جمعیت مسلمانان در 1362 ش / 1983، به 44% و در 1374 ش / 1995 به 50% کل جمعیت بالغ شد ( > مردمان مسلمان < ، ج 2، ص 909؛
> اطلس جهانی اینکارتا < ، همانجا). از نظر پراکندگی جمعیتی ، مسلمانان در شمال زیاد ولی در جنوب به صورت اقلّیتهای کم اهمیت دیده می شوند. در 1334 ش / 1955 سازمانی فرهنگی اسلامی در بوبو ـ دیولاسو و در 1337 ش /1958 در اوآگادوگو آغاز به کار کرد. در 1341 ش / 1962، فعالیت جمعیت مسلمان ولتای علیا که مرکز آن در اوآگادوگو بود آغاز شد. در 1351 ش / 1972 «کمیتة فرهنگی جوانان مسلمان ولتای علیا» با هدف ترویج اسلام و مبارزه با جهل ، از طریق توسعة مدارس و کتابخانه ها، تأسیس شد (کوک ، ص 251، 260).

به تازگی شواهدی از تجدید حیات اسلامی در بورکینافاسو دیده می شود. برخلاف تأثیر اندک این تجدید حیات در صحنة سیاسی ، در حوزة اجتماعی تأثیر آن قابل ملاحظه بوده است . برای مثال ، چند سازمان ملّی اسلامی غیرسیاسی ، مانند انجمن دانشجویان مسلمان بورکینا در بوبو ـ دیولاسو، تأسیس شده است که در برگزاری مراسم اسلامی اهتمام دارند. تعداد فزایندة مدارس قرآنی به ظهور نخبگانی منجر شده است که دیدگاههای بسیار متفاوتی با نخبگان آموزش دیده در مؤسسات آموزشی کاتولیکی دارند. گسترش عربی گرایی موجب ظهور جنبشهایی شبیه جنبش وهابی شده است ( > اسلام و گروههای اسلامی < ، همانجا). بورکینافاسو در دورة حکومت لامیزانا برای نخستین بار در بهمن 1353/ فوریة 1974 در اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی در لاهور شرکت کرد (کوک ، ص 262).

طریقة قادریه قدیمترین طریقه در این منطقه است . با وجود این طریقة تجانیة حاج عمر فوتی بیشترین پیرو را در کشور بویژه میان دیولاها و یارسه ها دارد. شاخة سیدیه از طریقة قادریه پیروان زیادی بویژه میان طوارق و سنگاییها دارد. طریقة حَمالیّه نیز دارای پیروانی است (کوک ، ص 258ـ259).

---

منابع :
(1) ژوزف کوک ، مسلمانان افریقا ، ترجمة اسدالله علوی ، مشهد 1373ش ؛
(2) موسوعة السیاسة ، چاپ عبدالوهاب کیالی ، بیروت 1979ـ1994؛
(3) مروین هیسکت ، گسترش اسلام در غرب آفریقا ، ترجمة احمد نمایی و محمد تقی اکبری ، مشهد 1369 ش ؛


(4) Africa south of the Sahara 1998 , 27th. ed., London 1998;
(5) S. Amjad Ali, The Muslim world today , Islamabad 1985;
(6) Renإ A. Bravmann, Islam and tribal art in West Africa , Cambridge 1980;
(7) Cities of the world , 3rd. ed., vol. I: Africa , ed. by Margaret Walsh Young and Susan L. Stetler, Detroit 1987;
(8) Encarta world atlas , U.S.A: Microsoft, 1998 (computer disk), s.v. "Burkina Faso";
(9) Encyclopaedia Universalis , Paris 1984-1985, s. v. "Haute - Volta";
(10) Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.v. "Upper Volta" (by D. M. McFarland);
(11) Gregory A. Finnegan, "Mossi", in Muslim peoples: a world ethnographic survey , ed. Richard V. Weekes, vol. 2, Westport, Conn. 1984;
(12) Islam and Islamic groups: a world-wide reference guide , ed. FarzanaShaikh, London 1992;
(13) Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies , Cambridge 1991;
(14) Muslim peoples: a world ethnographic survey, ed. Richard V. Weekes, Westport, Conn. 1984;
(15) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Macropaedia ;
(16) 1998 Britannica book of the year ,Chicago 1998;
17- United Nations Development Programme, Human development report 1998 , New York 1998;
(18) The World book encyclopedia , London 1995, s.v. "Burkina Faso".

/ مهدی کریمی /