بازگشت ، اصطلاحی در طریقة نقشبندی . یکی از هشت کلمه ای که خواجه عبدالخالق غُجدوانی (متوفی 575) وضع کرده و به همراه سه کلمة دیگر، که بعدها افزوده شده است ، اصول یازده گانة طریقة نقشبندیه را تشکیل می دهد (رجوع کنید به نقشبندیه * ). این کلمة فارسی ، مانند دیگر اصطلاحات فارسی نقشبندیه (مثل «هوش در دم »، «نظر بر قدم »)، در متون عربی و ترکی و اردو نیز به همین هیئت متداول است .

بازگشت آن است که سالک پس از ذکر * («یادکرد»)، که با شرایطی خاص گفته می شود، این عبارت را به زبان آرد یا بر دل بگذراند که «الهی انتَ مقصودی و رضاکَ مطلوبی » (خداوندا مقصود من تویی و خشنودی تو خواست من است ). معمولاً عبارت بازگشت پس از هر صد بار ذکر گفته می شود (رجوع کنید به احمدبن مصطفی کمشخانوی ، ص 149؛ محمداسعد صاحب زاده ، ص 15) و گاه در آغاز ذکر نیز ادا می شود (احمدبن مصطفی کمشخانوی ، همانجا). غرض اصلی از بازگشت ، چنانکه گفته اند، نفی خواطر است . بدین وسیله درون سالک از هر خاطرِ نیک و بد پاک و از تصور ما سوای حق فارغ می شود و ذکر او از شایبة غیْرخالص می ماند (رجوع کنید به پارسا، 1383، ص 119؛ کاشفی ، ص 45). چون ، به تعبیر شیخ احمد سرهندی ، «مقصودیّت شی ء مستلزم معبودیّت آن است » (حصة هشتم ، ص 15)، بازگشتْ سالک را از تصوّر هر مقصود و معبودی جز خدا باز می دارد. برخی گفته اند که بازگشت کنایه از رجوع ذاکر به خداوند است برای اظهار عجز و تقصیر؛ زیرا توفیق ذکر و حضور داشتن و کشف اسرار، همه ، به یاری خداوند تعالی است (رجوع کنید به عبدالمجید بن محمدالخانی ، ص 117).

---

منابع :
(1) محمدبن محمد پارسا، تحفة السالکین ، دهلی 1383؛
(2) همو، قدسیّة ، چاپ احمد طاهری عراقی ، تهران 1354 ش ؛
(3) عبدالمجیدبن محمدخانی ، الحدائق الوردیه فی حقائق اجلاّءالنقشبندیه ، قاهره 1306؛
(4) احمدبن عبدالاحد سرهندی ، مکتوبات امام ربانی ، لاهور 1391؛
(5) محمداسعد صاحب زاده ، الفیوضات الخالدیه ، قاهره 1311؛
(6) احمد بن مصطفی کمشخانوی ، جامع الاصول ، استانبول 1276؛
(7) علی بن حسین واعظ کاشفی ، رشحات عین الحیات ، چاپ اصغر معینیان ، تهران 1356 ش .

/ احمد طاهری عراقی /