responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 201

 

بازسازی در ایران ، بازسازی به معنای دوباره سازی ، و عمدتاً ساختن آبادیها و اماکن ویران شده یا از میان رفته

بر اثر سوانح طبیعی ، مانند سیل و زلزله ، یا حوادث اجتماعی ، مانند جنگ . بازسازی که در تاریخ از آن به صورت «تعمیر»، «عمارت » و «تجدید عمارت » یاد شده است در ایران سابقة طولانی دارد، زیرا به لحاظ واقع بودن قسمتهای گسترده ای از آن در کمربند زلزله (رجوع کنید به زلزله * ) و روبرو شدن با حوادث طبیعی دیگر، مانند طغیان رودها و سیل ، بسیاری از آبادیها، از دیه تا شهر، بارها تخریب و بازسازی شده است . همچنین به سبب ویژگی جغرافیایی کشور هر چند گاهی ، مردم این سرزمین با یورشهای ویرانگری روبرو می شدند و پس از مدتی ، بازسازی مناطق تخریب شده مانند شهرها و دیه ها آغاز می شد: مساجد و اماکن آسیب دیده تعمیر و گاهی شهرها و آبادیها از نو احداث می شد و در مناطق روستایی قناتها و چشمه ها لایروبی می شد. در بازسازی شهرها، بویژه پس از زمین لرزه ها، نه تنها حکومت مرکزی بلکه حکام محلی هم مساعدت می کرده اند؛ مثلاً پس از زمین لرزة ویرانگر کاشان در 1192، عبدالرزاق خان کاشانی ، حاکم شهر، در تعمیر بازار و مسجد جمعه و تجدید بنای خانه ها سهم اساسی داشت (صباحی بیدگلی ، ص 8 ـ 9).

در منابع ایرانی ، بازسازی (تجدید عمارت ) و احداث بیشتر شهرهای ایران به شاهان افسانه ای و تاریخی نسبت داده شده است ؛
مثلاً قاین به کی لهراسب ، پدر گشتاسب ( شهرهای ایران ، ص 335)؛
اصطخر به کیومرث (حمدالله مستوفی ، ص 120)؛
سمرقند به کاووس ، پسر قباد؛
و مرورود به بهرام ، پسر یزدگرد ( شهرهای ایران ، ص 334-335). ظاهراً شاهان تنها به بازسازی و نوسازی آبادیهایی همت می گماشته اند که از قبل وجود داشت نه احداث آنها.

بنابر اساطیر، افراسیاب ، پادشاه توران ، در دورة منوچهر به ایران یورش آورد و پس از جنگهایی ، مدت دوازده سال بر آن تسلط یافت و زمینها، شهرها، قلعه ها، رودها، چشمه ها و قناتها را نابود ساخت ( مجمل التواریخ والقصص ، ص 43؛
حمزة اصفهانی ، ص 34). این ویرانی پس از برقراری صلح که پی آمد تیراندازی آرش * کمانگیر و تعیین مرز بود، عمارت شد ( مجمل التواریخ و القصص ، ص 43).

در دوره های تاریخی ، بازسازی آبادیها و تبدیل آنها به شهر از دورة اردشیر بابکان آغاز شد؛
چنانکه نام اردشیر بابکان در اسامی برخی از شهرهای ایران باستان دیده می شود؛
مانند به اردشیر (کرمان و عراق )، پسااردشیر (شهرخط ) در بحرین (رجوع کنید به بحرین * ، ناحیة قدیم )؛
اردشیرخُرَّه (یا اردشیرخوره ، فیروزآباد کنونی )؛
ریواردشیر در فارس و غیره (حمزة اصفهانی ، ص 44ـ45)، مهمترین شهری که او ساخت اردشیر خُرَّه بود. در احداث آن ، عامل مذهبی (آتشکده ) در نظر بود.

این همان شهری است که در زمان عضدالدولة دیلمی ، فیروزآباد نام گرفت و تجدید عمارت شد ( کارنامة اردشیر بابکان ، ص 16-17؛
ابن بلخی ، ص 137-138؛
حمدالله مستوفی ، ص 118).

در دورة مذکور شهرها را به شکل جانوران و اشیاء می ساختند یا به آن صورت بازسازی می کردند. به نوشتة حمدالله مستوفی : «اکاسره را عادت بودی که شهرها را برشکل جانوران و اشیا می ساختندی » (ص 148) چنانکه نیشابور (حمزة اصفهانی : جندی شاپور، ص 47) به شیوة رقعة شطرنج هشت قطعه در هشت قطعه ، شوشتر بر مثال اسب ، شوش بر مثال باز و قلعة طبرک بر صورت کژدم بود ( مجمل التواریخ و القصص ، ص 64؛
حمدالله مستوفی ، ص 109، 148). و فسا را که اول به شکل مثلث بود، بعدها آزاد مرد کامگار، عامل حجاج بن یوسف ، به فرمان وی ، تغییر شکل داد و تجدید عمارت (بازسازی ) کرد (حمزة اصفهانی ، ص 37؛
حمدالله مستوفی ، ص 125). در شهرسازی و تبدیل آبادیها به شهر یا نوسازی آبادیها، معماران ایرانی به عوامل متعدد جغرافیایی ، اجتماعی ، اقتصادی و نظامی توجه داشته اند.

در دورة اسلامی در احداث شهرها، و به عبارت درست تر، در تبدیل دهکده ها به شهرها، و بازسازی آنها «مسجد» سهم اساسی داشت . در هفدهمین سال هجرت ، به دستور خلیفة دوّم ، سلمان ( پارسی ) و حذیفه ( از صحابه ) به مکان یابی برای احداث شهر پرداختند. پس از جستجو، از انبار تا سواحل شرقی رود فرات ، محل کوفه را که دارای سه دیر ( ظاهراً سه آبادی ) با آب و هوای «بری و بحری » بود پسندیدند و در آنجا نماز گزاردند. ظاهراً شهر کوفه صورت بازسازی شده و گسترش یافتة همان سه آبادی است . پس از آن ، لشکریان مسلمان ، به فرماندهی سعد، از مداین به کوفه آمدند و پس از ساختن مسجدی ، برای احداث خانه ها، مردی نیرومند از میانة مسجد تیری به هر سو پرتاب کرد و در محلهایی که تیرها فرود آمد خانه ساختند و بازارها را هم ، به صورت دکه ، در کنار خانه ها بنا کردند.

نخست ، خانه ها از نی بود ولی پس از آتش سوزی در کوفه ، خلیفه موافقت کرد که شهر بازسازی شود و خانه های گلی بسازند به شرطی که کسی بیش از سه اطاق نداشته باشد.

در شهر خیابانهای هفت ، بیست و چهل ذرعی ساخته شد. همچنین سعد با آجر قصرشاهی که به قصر کوفه معروف است ، زیرزمینها و نقبهایی در اطراف مسجد احداث کرد. احداث قصر کوفه با روزبه مهندس ایرانی بوده است (ابن اثیر، ج 2، ص 367-369).

در دو قرن اول هجری ، به سبب وجود جنگ و گریز در بلاد اسلامی ، اقدامات اساسی برای بازسازی صورت نگرفت ؛
چنانکه در قرن چهارم ، ابودلف از دیدن قصرها، سدها و پلهای متعلق به دورانهای گذشتة ایران ، با شگفتی یاد کرده است (ص 89،92). امّا در دورة سلجوقیان ، بر اثر برقراری مرکزیت و آرامش نسبی در کشور، ساختن مساجد (بویژه مسجد جامع ) و احداث راهها و قناتها و قلعة شهرها و مدارس (مانند نظامیة بغداد) گسترش یافت و در قرن هشتم ، نوسازی مساجد جامع به اوج خود رسید.

گذشته از ایران ، در قرنهای پنجم و ششم ، بر اثر جنگهای صلیبی ، تعدادی از شهرهای شام و فلسطین ، از جمله بیت المقدس (اورشلیم )، ویران شد که پس از پایان جنگها، بازسازی و نوسازی گردید.

مقایسة درآمد و تعداد آبادیها در دوره های پیش از حملة مغول و بعد از آن ، به روشنی نشان می دهد که در اوایل قرن هفتم ، بر اثر یورش سپاهیان چنگیز، رونق اقتصادی و آبادانی دهکده ها و شهرهای ایران ، از میان رفت و تعداد بیشماری از شهرها مانند ری ، نیشابور، بخارا و غیره به کلی ویران شد، و صنعتگران به اجبار به قراقروم روانه شدند. به طور مثال ، هرات ، کرسی خراسان ، پیش از حملة مغول دوازده هزار دکان آبادان و شش هزار حمام و کاروانسرا و طاحونه (= آسیا) و 359 مدرسه و خانقاه و 440 هزار خانة مردم نشین داشت (حمدالله مستوفی ، ص 151-152) که پس از حمله مغول ، بیشتر آنها ویران گردید. یا بیهق که مشتمل بر 321 قریه بود (یاقوت ، ج 1، ص 804) پس از حملة مغول ، در قرن هشتم طبق نوشتة حمداللّه مستوفی تنها چهل پاره دیه داشت (ص 150). همچنین مالیات عراق عجم که در عهد سلاجقه به حدود 2500 تومان می رسید، به حدود 35 تومان کاهش یافت (همان ، ص 47-48).

پس از گذشت قرنها از حملة مغول و برقراری مرکزیت نیرومند در ایران ، در دورة صفویه (حک : 907-1148)، عمران مناطق روستایی و بازسازی صنایع (کارگاهها) و افزایش آنها، به اوج خود رسید؛
به طوری که در کاشان ، کارگاهی ، حدود سه هزار نفر کارگر فعال داشت (فلاندن ، ص 125) که به مراتب ، از کارگاههای مغرب زمین آن دوره بزرگتر بود. و به همین دلیل ، دولت وقت انگلستان ورود منسوجات ایرانی را، همانند منسوجات چینی و هندی ، به کشور خود ممنوع کرد (بانک ملی ایران ، ص 2). در این دوره ، اصفهان نیز گسترش یافت ؛
کارخانة توپ سازی دایر شد و شاهان صفوی موفق به تولید توپ و تفنگ شدند. همچنین در این دوره دهکده های فراوانی به وجود آمدند که آخر آنها به کلمة «آباد» ختم می شد، مانند علی آباد و عباس آباد و غیره . این نوع گسترش تا آن روز بی سابقه بوده است ، و پیش از دورة صفویه ، کمتر آبادی در ایران دیده می شود که بدنبال آن کلمة «آباد» آمده باشد (رجوع کنید به یاقوت و حمداللّه مستوفی جاهای متعدد). همچنین احداث جاده ها و کاروانسراها و توسعة شهرنشینی و ساختن مساجد و اماکن متبرک و بازارها، مانند نوسازی بازار کرمان و مرمت آنها و گسترش تجارت بین شهرها از یک سو و با خارج از کشور از طریق بندرعباس از سوی دیگر، در توسعة آن روز ایران بسیار مؤثر بوده است .

در دورة قاجاریه ، بازسازی شهرها در ایران رونق داشت ؛
بویژه در زمان ناصرالدین شاه ، شهرتهران گسترش بسیاری یافت ؛
پس از آن نیز بازسازی و نوسازی در ایران کمابیش ادامه پیدا کرد. در دورة قاجار و دورة پهلوی ، در مناطق روستایی به تعدادی آبادی به نام قلعه نو برمی خوریم که قلعة ده شمرده می شود و نشانگر بازسازی قلعه های قدیمی یا نوسازی آنهاست .

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (1357 ش )، که ایران در راه استقلال مطلق سیاسی و فرهنگی گام نهاد، به بازسازی بنیادی کشور توجه شد، ولی پس از حملة ناگهانی عراق به ایران و آغاز جنگ تحمیلی (1359 ش )، تقریباً معوق ماند. پس از اینکه دولت ایران در27 تیر1367/18 ژوئیة 1988، قطعنامة 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد را پذیرفت و در 29 مرداد 1367/20 اوت 1988 آتش بس برقرار شد (پارسادوست ، ص 528)؛
پس از آن بازسازی مناطق جنگی آغاز شد و نوسازی کارگاهها و بنگاههای بزرگ تولیدی در دستور روز قرار گرفت .

بر اثر آن جنگ تحمیلی ، 87 شهر ایران با 340 ، 328 واحد مسکونی و تجاری در شانزده استان آسیب فراوان دید یا تخریب شد که 69 شهرآن در استانهای جنگزده یعنی خوزستان ، ایلام ، کرمانشاه ، کردستان و آذربایجان غربی و هیجده شهر در سایر استانهای ایران قرار دارد. همچنین 676 ، 2 ده با 390 ، 76 واحد مسکونی در آن پنج استان ویران شد. طبق مآخذ رسمی ، واحدهای مسکونی ویران شده و آسیب دیده به ترتیب ، در استان خوزستان 201 ، 117، در استان کرمانشاهان 736 ، 56، در استان ایلام 772 ، 34، دراستان کردستان 258 ، 16 و در استان آذربایجان غربی 843 ، 49 و در استان لرستان 598 ، 2 واحد بوده است (ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ، ص الف ، 8).

در این جنگ ، شهرهای خرمشهر، سوسنگرد، بستان ، هویزه ، مهران ، دهلران ، موسیان ، قصرشیرین ، سرپل ذهاب ، گیلان غرب ، نفت شهر و سومار مدتی به اشغال قوای عراق درآمد که طی آن ، شهرهای مهران ، قصرشیرین و دهلران 100%، شهرستان دشت آزادگان 73%، خرمشهر 88% و آبادان 60% تخریب شد (ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ، ص 30).

درطول جنگ ، مردم غیرنظامی نیز تلفات فراوانی دیدند و گروهی از آنان (حدود یک میلیون و 240 هزارنفر) ناگزیر مهاجرت کردند (همان ، ص 28).

مناطقی که در آنجا جنگ جریان داشت یا از جنگ به طور مستقیم یا غیرمستقیم آسیب دید، دوسوم جمعیت ایران را در خود جای می داده ، و از نظر کشاورزی ، بسیار غنی بود. بر اثر جنگ ، کشاورزی که نقطة اتکای اقتصاد استانهای غرب و جنوب غربی را تشکیل می داد، بشدت خسارت دید و به زمینهای مزروعی و قابل کشت و به نخلستانهای کشور آسیب سختی وارد آمد؛
چنانکه از هفت میلیون نخل در نخلستانهای خوزستان ، بیش از سه میلیون نخل بالغ در خرمشهر، آبادان و شلمچه نابود شد. همچنین به صنایع ایران ، از جمله صنعت نفت کشور، که عمده ترین آنها شمرده می شود، خسارت فراوانی وارد آمد و پالایشگاه آبادان ، که از بزرگترین پالایشگاههای جهان است ، خسارت دید و میدانهای نفتی و گازی کشورآسیب دید و تأسیسات جزیره و بندر خارک نیز که یکی از بزرگترین تأسیسات بارگیری نفتی جهان است ، آسیب دید و درنتیجه از درآمد ایران به مقدار قابل ملاحظه ای کاسته شد. علاوه براینها حدود هشتصد واحد صنعتی سنگین و سبک ، در طول جنگ تحمیلی ، خسارت دید یا کاملاً تخریب شد. از پیامدهای دیگر جنگ ویرانی بندر خرمشهر است که ایران را از بندر اصلی تجاری و مسافری محروم ساخت و همچنین اروندرود (شط العرب ) که بر اثر مین گذاریها و باقیماندة مواد منفجره و لاشة کشتیهای غرق شده و نیز گل ولای ناشی از اهمال در لایروبی بلااستفاده مانده است (همان ، ص 16-18). علاوه بر آن ، تعدادی از مراکز خدماتی مانند مؤسسات بهداشتی و آموزشی و دیگر کانونهای فرهنگی آسیب فراوان دیده است .

هزینة مستقیم جنگ (خدمات و توانهای تولیدی نابود شده )، 30 هزار و 811 میلیارد و 414 میلیون ریال و

هزینة غیرمستقیم (توانهای تولیدی که درصورت عدم وقوع جنگ می توانست بهره برداری شود) حدود 34 هزار و 535 میلیارد و 360 میلیون ریال برآورد شده است (همان ، ص 16).

در 1361 ش «ستاد مرکزی بازسازی مناطق آسیب دیده از جنگ »، که مشتمل بر چند وزارتخانه بود، عملاً کار بازسازی مناطق تخریب شده را آغاز کرد؛
در طول جنگ ، بازسازی واحدهای مسکونی و تجاری و خدماتی و تأسیسات عمرانی شهرها و دهکده های آسیب دیدة پشت جبهه همچنان ادامه داشت . در شهریور 1369، براساس اصل 127 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران وظایف و اختیارات رییس جمهور و دولت دربارة بازسازی مناطق جنگزده به معاون اجرایی رییس جمهور واگذار شد.

بنابر آمار رسمی ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور، بازسازی اماکن 82 شهر به پایان رسیده است و بازسازی پنج شهر دیگر در دست اقدام است (1372، ص الف )؛
(رجوع کنید به جدولها 1 و 2).

از شهرهایی که بر اثر جنگ تحمیلی در ایران تخریب و پس از پایان جنگ بازسازی شده یا در حال بازسازی است باید از شهر هویزه (رجوع کنید به آستان قدس رضوی ، «گزارش توجیهی شهر هویزه ») و شهرایلام (رجوع کنید به ادارة کل مسکن و شهرسازی استان ایلام ، «طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام ») نام برد. همچنین باید از بازسازی فرودگاه و قسمتی از پالایشگاه نفت آبادان و بازسازی بخشی از شهر و بندرخرمشهر و ایستگاه راه آهن و سایر شهرهای ویران ، مانند مهران ، سوسنگرد، دهلران ، سرپل ذهاب ، مریوان ، قصرشیرین و گیلان غرب سخن گفت .

از اقدامات دولت برای حل مسئلة اشتغال در مناطق جنگزده ، اهدای کمک بلاعوض ، وام و تسهیلات آموزشی و تفریحی ، و نیز دادن وامهای ویژه با نرخ پایین ، و مواد ساختمانی به نرخ ویژه ، برای تأسیس کارگاههای کوچک ، بوده است .

همچنین دولت برای بازگشت آوارگان به محل زندگیشان تسهیلاتی پدید آورده و مبالغی برابر حقوق یک سال آنان برای یاری رساندن به اسکان مجدد اختصاص داده و برای کسانی که خانه هایشان بر اثر جنگ ویران شده ، کمک دولتی تعیین کرده است . طبق این برنامه ، پرداخت حداکثر شش میلیون ریال ، همراه با مصالح ساختمانی برای حداقل شصت مترمربع و حداکثر 120 مترمربع ، در نظر گرفته شده و بدین ترتیب ، دولت 50% هزینة ضروری برای بازسازی و نوسازی ساختمانهای مسکونی را تأمین و با پرداخت وامهای تضمینی با نرخهای پایین ، باقیماندة هزینة ساختمان را عهده دار شده است . این کمک مالی ، برای بناهای بازرگانی ، به صورت پرداخت حداکثر 5ر1 میلیارد ریال برای هر واحد است ؛
و دولت در صورت مطالبة کمک بیشتر متقاضیان ، به هر واحد تولیدی (کشاورزی ، دامداری و نساجی ) مبلغ حداکثر شش میلیون ریال به همراه مواد ساختمانی به نرخ دولتی ، می پردازد (ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ، ص 24ـ 25).

غیر از سازمانهای دولتی (بویژه وزارت جهاد سازندگی )، تعدادی از سازمانهای غیردولتی نیز در یاری رساندن به آسیب دیدگان جنگ و بازسازی مناطق ویران شده شرکت دارند که از آستان قدس رضوی ، بنیاد مستضعفان و جانبازان ، بنیاد مهاجران جنگی ، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ، کمیتة امداد امام خمینی و هلال احمر می توان نام برد.

پس از پایان جنگ ، دبیرکل سازمان ملل متحد، به منظور اجرای بند هفت قطعنامة 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد، گروهی از کارشناسان را (با مأموریت تحقیقاتی در ایران ) به قصد کسب اطلاعات مقدماتی دربارة ماهیت و میزان خسارتهای وارد شده بر کشور در طول جنگ و تحقق این امر از طریق بازدید محلی و جمع آوری اطلاعات دربارة برنامة بازسازی دولت ایران ، اعزام کرد و مدت مأموریت این هیئت در ایران از 10 تا 31 خرداد 1370 بود (همان ، ص 20ـ21). پس از مدتی ، سازمان ملل ، براساس برآورد دولت ایران ، خسارتهای مستقیم جنگ تحمیلی را 97 میلیارد و دویست میلیون دلار اعلام کرد؛
همچنین خسارات غیرمستقیم مالی ایران را (طی هشت سال جنگ )، 535 ، 34 میلیارد ریال تخمین زد. در گزارش فرستادة ویژة دبیرکل سازمان ملل متحد به ایران ، بخش بزرگی از خسارتهای وارد بر محیط زیست ، ساختار اجتماعی کشور، تلفات انسانی و معلولیتها غیرقابل محاسبه اعلام شده است (همان ، ص 34ـ35).

بازسازی شهرها تنها به مرمت ویرانه های جنگی محدود نمی شود، بلکه شامل ترمیم خرابی شهرها بر اثر بلایای طبیعی نظیر زلزله (مثلاً زلزلة رودبار 1369 ش )، و سیل و طوفان نیز می شود (رجوع کنید به زلزله * ، طوفان * ).


منابع :
(1) آستان قدس رضوی ، گزارش توجیهی طرح بازسازی هویزه ، ( مشهد ) 1361 ش ؛
(2) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/1985؛
(3) ابن بلخی ، فارس نامه ، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون ، تهران 1363 ش ؛
(4) مسعربن مهلهل ابودلف خزرجی ، سفرنامة ابودلف در ایران ، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی ، ترجمه ابوالفضل طباطبائی ، تهران 1354 ش ؛
(5) ایران . وزارت مسکن و شهرسازی . اداره کل مسکن و شهرسازی استان ایلام ، طرح ضربتی بازسازی و مرمت شهر ایلام ، ( تهران بی تا. ) ؛
(6) بانک ملی ایران ، تاریخچة سی سالة بانک ملی ایران 1307ـ1337 ، تهران 1338 ش ؛
(7) منوچهر پارسادوست ، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران ، تهران 1371 ش ؛
احمد تفضلی ، «شهرستانهای ایران »، در شهرهای ایران ، چاپ محمد یوسف کیانی ،

(8) تهران 1368 ش ؛
(9) محمدبن ابی بکر حمدالله مستوفی ، نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(10) حمزة بن حسن حمزة اصفهانی ، تاریخ پیامبران و شاهان ، ترجمة جعفر شعار، تهران 1346 ش ؛
(11) ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ، عملکرد ده سالة بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ ، تهران 1371 ش ؛
(12) ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور، خلاصة عملکرد چهارسالة بازسازی و نوسازی مناطق جنگزدة کشور؛
(13) از سال 1368 تا خردادماه 1372 ، تهران 1372 ش ؛
(14) سلیمان صباحی بیدگلی ، دیوان صباحی بیدگلی ، به تصحیح و مقدمة ح . پرتو بیضائی ، چاپ عباس کی منش ، تهران 1338 ش ؛
(15) اوژن ناپلئون فلاندن ، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی ، تهران 1356 ش ؛
(16) کارنامة اردشیر پاپکان ، چاپ صادق هدایت ، تهران 1318 ش ؛
(17) یعقوب بن احمد کردی نیشابوری ، کتاب البلغة ، چاپ مجتبی مینوی و فیروز حریرچی ، تهران 1355 ش ؛
(18) مجمل التواریخ و القصص ، چاپ بهار، تهران 1318 ش ؛
(19) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ خسرو خسروی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 201
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست