بواناتی ، میرزامحمدباقر، ادیب و شاعر ایرانی و آموزگار زبان فارسی در لندن . مدتی به میرزا محمد باقر خدائی ، میرزا محمد باقر کفری و ابراهیم جان معطّر شهرت داشت و در لندن خود را محمد باقر ایرانی می خواند. او در ادب فارسی و تاریخ ادیان و آرای ملل و نحل صاحب مطالعه و ابتکار و تصرف بود. تاریخ تولد وی مشخص نیست ، اما احتمال می رود که میان سالهای 1230تا1235 به دنیا آمده باشد (شیرازی ، ذیل «معطّر»؛ شعاع شیرازی ، ص 445).

میرزا محمد باقر، فرزند صابر شیدانی ، از مردم بوانات فارس و از خانواده ای دهقان بود. مبادی علوم عصر خود را در زادگاهش فرا گرفت . بیش از دوازده سال نداشت که بی اطّلاع خویشان و کسان ، به شیراز رفت و به تحصیل سنتی پرداخت و زبان انگلیسی را نیز فرا گرفت (دیوان بیگی ، ج 3، ص 1636ـ 1637؛ رکن زادة آدمیت ، ج 1، ص 413). نویسندة حدیقة الشّعرا (تألیف 1296)، حدود 1275، با بواناتی در شیراز ملاقات کرده است (دیوان بیگی ، ج 3، ص 1637). به گفتة همو (ج 3، ص 1636ـ 1638) بواناتی مدتی به هند و عراق عرب (بغداد) سفر کرد و پس از بازگشت به وطن ، به بوشهر رفت و در آنجا ازدواج کرد و مدتی مترجم کنسولگری انگلیس بود. وی از این شهر راهی لندن شد و حدود پنج سال در آنجا ماند، اما به علت بیماری دخترش ، راهی بیروت گردید. دخترش در بیروت درگذشت (حدود 1283) و بواناتی پس از مدتی اقامت ، چون دولت عثمانی با ماندن او در بیروت مخالف بود، به ایران آمد (پیرزاده ، ج 2، ص 209ـ211) و در 1310، در تهران درگذشت (رکن زادة آدمیت ، ج 1، ص 417؛ قس شعاع شیرازی ، همانجا).

بواناتی در اوایل جوانی ، مدتی درویش مسلک بود. پس از آن نصرانی و سپس کلیمی شد. در جریان سیر فکری و تغییر عقیده مدتی هم دهری مسلک و بی دین و منکر مبانی توحید و اعتقاد مذهبی بود، اما عاقبت به اسلام گرایید و به حدّ کمال و تمام در ترویج مذهب اسلام تعصّب داشت (پیرزاده ، ج 2، ص 207ـ210). به نوشتة براون (ص 12ـ13)، او نظامی مذهبی از خود ابداع کرد که ترکیبی از مسیحیت و اسلام بود و آن را اسلام و مسیحیت نامید. هنگام جوانی ، به سبب شهرت دهریگری و بی دینی و ایراد سخنان بدعت آمیز، مجبور به ترک شیراز شد و در برازجان ، اسدآبادی او را از مرگ نجات داد (دیوان بیگی ، ج 3، ص 1637ـ 1638؛ تقی زاده ، ص 10؛ رکن زادة آدمیت ، ج 1، ص 413ـ414).

بواناتی پیوند خود را با سید جمال الدین اسدآبادی حفظ کرد و در 1307، به سبب این ارتباط و به اتهام الحاد، در تهران محبوس شد، اما با شفاعت میرزا علی اصغرخان امین السلطان ، آزاد گردید. سه نامه از او به سید جمال الدین مشتمل بر تمجید و تکریم سیّد باقی مانده که در کتابخانة مجلس نگهداری می شود (برای اطلاع از متن نامه ها رجوع کنید به افشار، ص 14ـ 18).

میرزا محمد باقر در لندن از راه تدریس زبان عربی و فارسی امرار معاش می کرد. از جمله حسینقلی خان نواب و عباسقلی خان برادرش و ادوارد براون * (متوفی 1926 میلادی )، خاورشناس مشهور انگلیسی ، از شاگردان او بودند (پیرزاده ، ج 2، ص 210؛ افشار، ص 18ـ 19).

آثار او عبارت اند از: دو منظومة شُمَیسة لندنیه و سُدَیرة ناسوتیه ، مملو از الفاظ مهجور و مشحون از لغات عربی و ممزوج با کنایات و استعارات دور از ذهن و مصطلحات کلامی و دینی ملل مختلف ، که خلاصة آنها در تاریخ مطبوعات ادوارد براون (ج 1، ص 108ـ112) به چاپ رسیده است . روضات لندنی و فَوحات انجمنی و کنایت از قرآن معطّر ، تفسیری است منظوم از 26 سورة قرآن که به سیزده «نسیم » تبویب شده است . بواناتی احتمالاً نویسندة مفتاح الفرقان فی ترتیب سورالقرآن نیز بوده باشد که نسخة خطی آن در کتابخانة براون موجود است ( > فهرست توصیفی نسخه های خطی شرقی متعلق به ادوارد براون فقید < ، ص 292). او همچنین در نوشتن و تنقیح > فرهنگ انگلیسی به فارسی < ، تألیف ولستن (چاپ لندن ، 1889میلادی ) شرکت و همکاری داشته است .

---

منابع :
(1) ایرج افشار، سواد و بیاض ، «ابراهیم جان معطر»، تهران 1344 ش ؛
(2) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج 1، ترجمة محمد عباسی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1335 ش ) ؛
(3) محمدعلی بن محمد اسمعیل پیرزاده ، سفرنامة حاجی پیرزاده : از لندن تا اصفهان ، چاپ حافظ فرمانفرمائیان ، تهران 1342ـ1343 ش ؛
(4) حسن تقی زاده ، «سیدجمال الدین »، کاوه ، سال 2، ش 3 (رجب 1339)؛
(5) احمدعلی دیوان بیگی ، حدیقة الشعراء ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1364ـ1366ش ؛
(6) محمدحسین رکن زادة آدمیت ، دانشمندان و سخن سرایان فارس ، تهران 1337ـ1340 ش ؛
(7) محمد حسین شعاع شیرازی ، تذکرة شعاعیه ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 3839؛
(8) مفیدبن محمد نبی شیرازی ، تذکرة مرآة الفصاحة ، نسخة خطی کتابخانة جعفر سلطان القرائی ؛


(9) E. G. Browne, A year amongst the persian , Cambridge 1893;
A Descriptive catalogue of the oriental manuscripts





(10) belonging to the late E. G. Browne , completed and edited by R. A. Nicholson, Cambridge 1932.

/ ایرج افشار /