responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1988

 

بنی لام ، شاخه ای از قبیلة طی از تیرة قحطان و نیز از عشایر عرب در استان عمارة عراق و خوزستان . نسب قبیله را برخی به لام بن عمروبن طَریف بن عمروبن ثُمامة بن مالک بن جَدعاءبن ذُهْل بن رُومان بن جُندَب بن خارجة بن سعدبن فُطْرة بن طی بازگردانده اند (سویدی ، ص 34ـ59؛ ابوعبید، ص 325ـ 327؛ ابن حزم ، ص 399؛ نیز رجوع کنید به قلقشندی ، ص 396)، اما به عقیدة هنری فیلد لام و طُرف فرزندان نواربن حاتم بوده اند (ص 232).

نخستین منزلگاههای آنان از مدینه تا دو کوه اَجا و سَلْمی امتداد داشت . با وجود این ، بیشتر اوقات در یثرب ساکن بودند و برخی آنان را تابع امیران آل ربیعه دانسته اند (قلقشندی ، همانجا؛ ابن خلدون ، ج 1، ص 298). سپس از آنجا به یمن رفتند، اما به دنبال حادثة سیل عدة بسیاری از قبایل یمن و از آن میان بنی لام به حجاز رفتند. در حجاز قبایل عدنانی مانع سکونت آنان شدند، ازینرو گروهی از آنان به شام و گروهی دیگر به عراق مهاجرت کردند (مانع ، ص 214؛ نیز رجوع کنید به خزعل ، ج 4، ص 91). در مسیر مهاجرت ، عده ای از بنی لام وارد نجد شدند و زمینهای متعلق به بنی اسد را تصرف کردند و عده ای دیگر در بصره و کوفه و یمامه پراکنده شدند. به این ترتیب ، بنی لام در عراق و شام و حجاز و نجد گسترش یافتند (مانع ، ص 215). اینان در حجاز گاهی متعرض حاجیان می شدند و باج می ستاندند (ابن عنبه ، ص 56 ـ 57).

شاخة مشهور این قبیله در عراق ساکن شدند و بُراک بن مُفَرَّج اولین کسی بود که از این قبیله به عراق عزیمت کرد (خزعل ، ج 4، ص 92؛ عزاوی ، 1370 ش ، ج 3، ص 215). پس از درگذشت پدر براک (مفرج بن سلطان که ساکن نجد بود) عموی براک رئیس قبیله شد، اما براک وی را به قتل رساند و در 935 به عراق و به سوی هویزه (حویزه ) ـ که مرکز مُشَعشَعیان (خانواده ای از فرمانروایان عرب در خوزستان ) بود ـ رفت و به خدمت مولی سجاد، رئیس مشعشعیان ، وارد شد و فرزندش ، حافظ ، نیز در دستگاه مولی سجاد پرورش یافت . مولی سجاد، حافظ را در جوانی به ریاست منطقه طِیب و دُویرَج گماشت و او نیز شَطُالعقل در شرق فکّه را مقر خود کرد (خزعل ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به مانع ، ص 217). سپس مولی سجاد، بنی لام را به تاراج نواحی شوشتر برانگیخت که به مهاجرت گستردة اعراب به خوزستان انجامید (کسروی ، ص 48ـ49). در این زمان بنی لام در خوزستان به آل غَزی مشهور بودند (همان ، ص 48).

پس از مرگ براک ، حافظ ریاست بنی لام را برعهده گرفت و این با ضعف مشعشعیان همزمان بود، ازینرو حافظ با قبایل دیگر متحد شد و بر قبیلة ربیعه ، متحد مشعشعیان ، هجوم برد و آنان را تا واسط عقب راند و خود در کویت (قلعه ای قدیمی در ناحیة طیب ) مستقر شد و تا هنگام مرگ (1009)، اقتدار و استقلال خود را نسبت به مشعشعیان حفظ کرد (خزعل ، ج 4، ص 93ـ 94). سپس نصیر، فرزند حافظ ، رئیس بنی لام شد و ناحیة شیخ سعد و نهروادی (الجباب ) را مقر خود کرد و خراجگزار مشعشعیان شد (همان ، ج 4، ص 95؛ عزاوی ، 1370 ش ، ج 3، ص 215؛ مانع ، ص 220). پس از مرگ نصیر در 1020، فرزند او، فرج ، به ریاست رسید (خزعل ، همانجا). در زمان فرج بخشی از بنی لام به اهواز مهاجرت کردند و هنگام بیماری فرج ، عبدالخان فرزند کوچک او به ریاست این بخش تعیین شد (مانع ، ص 220ـ221). پس از مرگ فرج در 1037، فرزند ارشد او، عبدالشاه ، ریاست بنی لام را بر عهده گرفت . عبدالشاه فرمانبردار دولت عثمانی شد و از آن دولت ، امان نامه و خلعت دریافت کرد (عزاوی ، 1369 ش ، ج 5، ص 151ـ152). پس از چندی ، با حملة بنی لام به روستاهای اطراف ، حسن پاشا، حاکم بغداد، در 1116 عازم سرکوب آنان شد (همان ، ج 5، ص 164؛ لونگریک ، ص 155ـ156) و به رغم اتحاد بنی لام با امیران هویزه ، در این کار موفق شد (عزاوی ، 1369 ش ، ج 5، ص 164ـ165). بنی لام بار دیگر در 1123 در استان دیاله ، امتداد نهر خَریسان ، دست به غارت زدند و از سوی حسن پاشا تعقیب شدند و به مولی ' عبدالله ، امیر هویزه ، پناه بردند (همان ، ج 5، ص 186ـ 188).

پس از مرگ عبدالشاه در 1044، ابتدا عبدالخان (متوفی 1060) و سپس جادر (متوفی 1086) رئیس قبیله شدند. پس از مرگ جادر، ریاست بنی لام به آل بَلاسِم رسید، ابتدا سیدبن بلاسم ، و سپس مذکور و پس از او مشعل (متوفی 1150) به ریاست رسیدند (خزعل ، ج 4، ص 94). سپس عبدالقادر (متوفی 1150)، از نوادگان عبدالخان ، ریاست را برعهده گرفت . آل بلاسم به نادر شاه (حک : 1148ـ1160) شکایت بردند و نادرشاه به قصد تنبیه عبدالقادر، سپاهی روانه کرد، اما وی گریخت (همان ، ج 4، ص 96). عبدالعالی (یا عبدالباقی ، متوفی 1178)، از آل بلاسم ، با نادرشاه در لشکرکشی به بغداد متحد شد (استرآبادی ، ص 201، 206) و به دولت ایران خدمت کرد و آل بلاسم در جهت راست شط ، جزو ملک ایران ، در برابر بنی لام عثمانی مستقر شدند (مشیرالدوله تبریزی ، ص 95). احمدپاشا، حاکم بغداد، عبدالقادر را تعقیب کرد و بنی لام به ناحیه ای بین بصره و بغداد، پناه بردند (کرکوکلی ، ص 39). سپس با وساطت مُوَح ، فرزند ارشد عبدالقادر، احمدپاشا او را بخشید (عزاوی ، 1369 ش ، ج 5، ص 252) و منطقة سماوه را به او واگذار کرد. در پی شورش دوبارة آل بلاسم ، عبدالقادر و فرزندش در قلعه ای در بغداد زندانی شدند (همان ، ج 5، ص 271). عبدالعالی به استقبال نادر رفت و از سوی او ریاست بنی لام را برعهده گرفت و تا هنگام مرگش در این سمت باقی بود. در 1166 و 1167، بنی لام در جنگ علی مردانخان بختیاری با کریم خان زند، متحدِ خان بختیاری شدند (گلستانه ، ص 192، 200).

پس از عبدالعالی ، ریاست بنی لام بترتیب به جَندیل بن مشعل (متوفی 1215)، محمدبن جندیل (متوفی 1257)، مذکوربن محمد (متوفی 1288)، و مزبان بن مذکور (متوفی 1297)، بنیان بن مزبان (متوفی 1315)، شیخ غضبان بن بنیان (متوفی 1336) و عبدالکریم (متوفی 1338) رسید (خزعل ، ج 4، ص 97).

بنی لام در دورة قاجار در هویزه سکونت داشتند و اجاره دار املاک خفاجیه (منطقه ای در هویزه ) بودند (نجم الدوله ، ص 63، 73). اما بنی لامِ مستقر در قلمرو عثمانی ، تا فاریاب کرخه می آمدند و مالیات نمی دادند و به زمینهای آن ناحیه دستبرد می زدند (رجوع کنید به همانجاها؛ امام شوشتری ، ص 236) به طوری که در آستانة مرگ محمدشاه (1264) اینان به هویزه آمدند، املاک آن ناحیه را ضبط کردند و یکصد هزار تومان به دزفول و توابع آن خسارت زدند (مشیرالدوله تبریزی ، ص 88، 93ـ95).

پس از بنیان بن مزبان ، شیخ غضبان بن بنیان به ریاست قبیلة بنی لام رسید و در عماره نفوذ زیادی داشت (بلوشر، ص 67). رشیدپاشا حاکم عماره با متحد ساختن قبایل برضد او، وی را به ترک عماره واداشت . غضبان در هویزه مقیم شد، لیکن به غارتگری در عماره پرداخت . در 1329 پس از انتقال رشیدپاشا، به عماره بازگشت (خزعل ، ج 4، ص 98)، لیکن پس از اتحاد قبایل برضد او، بار دیگر به هویزه بازگشت . در درگیری جُحَیف در 1331 که میان او و شیخ خزعل واقع شد، شیخ خزعل پیروز گردید. غضبان در 1332، به دعوت دولت عثمانی ، برای اتحاد و رهبری اعراب جهت اخراج انگلیسیها از منطقه به عماره رفت . در جنگ المنجور، عثمانیها و شیخ غضبان و متحدانش از انگلیسیها شکست خوردند (همانجا) لیکن در نبرد سلمان پاک ، شیخ عرب ( احتمالاً شیخ غضبان ) سبب پیروزی شد (بلوشر، همانجا) و انگلیسیها با او وارد مذاکره شدند (خزعل ، همانجا). لیکن چون به غارت آنان دست یازید (بلوشر، همانجا) انگلیسیها وی را به خرمشهر نزد شیخ خزعل تبعید کردند و عبدالکریم پسر ارشد وی ریاست قبیله را به دست گرفت . در 1338 پس از آنکه دولت انگلیس به طرح توطئة او و فرزندش عبدالکریم پی برد، او را به جزیرة هنگام در خلیج فارس تبعید کرد.

با روی کار آمدن دولت عراق در 1339، بنابه درخواست عبدالرحمان نقیب از سِر پِرسی کاکْس ، شیخ غضبان به عراق بازگشت و عضو مجلس مؤسسان شد و دولت زمینهای منطقة کمیت را به او بخشید (خزعل ، ج 4، ص 98ـ103؛ مانع ، ص 227ـ234).

قبیلة بنی لام تیره های متعددی دارد (رجوع کنید به لوریمر، ج 8، ص 1081ـ1086؛ کحاله ، ج 5، ص 166؛ عزاوی ، 1370 ش ، ج 3، ص 223ـ237؛ مانع ، ص 234؛ سیادت ، ص 228). چون رفت و آمد قبیلة بنی لام از عراق به خاک ایران سبب ناامنی شد، دولت در 1331 ش ورودشان را ممنوع کرد (امام شوشتری ، همانجا). امروزه این قبیله یکجانشین شده اند و به پیشة معمول روستاییان می پردازند (سیادت ، همانجا).


منابع :
(1) ابن حزم ، جمهرة انساب العـرب ، بیـروت 1403/ 1983؛
(2) ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1363ـ1370 ش ؛
(3) ابن عنبه ، الفصول الفخریة ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1363 ش ؛
(4) قاسم بن سلاّ م ابوعبید، کتاب النّسب ، چاپ مریم محمد خیرالدرع ، بیروت 1410/1989؛
(5) محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبدالله انوار، تهران 1341 ش ؛
(6) محمدعلی امام شوشتری ، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران 1331 ش ؛
(7) ویپرت فون بلوشر، سفرنامة بلوشر ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1363 ش ؛
(8) عبدالله بن نورالدین جزایری ، کتاب تذکرة شوشتر ، اهواز ( بی تا. ) ؛
(9) حسین خلف خزعل ، تاریخ الکویت السیاسی ، بیروت 1962ـ 1965؛
(10) محمدامین سویدی ، سبائک الذهب فی معرفة قبائل العرب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(11) موسی سیادت ، تاریخ جغرافیائی عرب خوزستان ، تهران 1374 ش ؛
(12) عباس عزاوی ، تاریخ العراق بین احتلالین ، بغداد 1353ـ1376/ 1935ـ1956، چاپ افست قم 1369 ش ؛
(13) همو، عشائر العراق ، بغداد 1937ـ1956، چاپ افست قم 1370 ش ؛
(14) هنری فیلد، مردم شناسی ایران ، ترجمة عبدالله فریار، تهران 1343 ش ؛
(15) احمدبن علی قلقشندی ، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب ، بیروت 1405/1984؛
(16) عمررضا کحاله ، معجم قبائل العرب ، بیروت 1412/ 1991؛
(17) رسول کرکوکلی ، دوحة الوزراء فی تاریخ وقائع بغداد الزوراء ، نقله عن ترکیة موسی کاظم نورس ، قم 1372 ش ؛
(18) احمد کسروی ، تاریخ پانصدسالة خوزستان ، تهران 1362ش ؛
(19) ابوالحسن بن محمدامین گلستانه ، مجمل التواریخ ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1356 ش ؛
(20) استیون هنسلی لونگریک ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث ، نقله الی العربیة جعفر خیاط ، بغداد ( تاریخ مقدمه 1388/1968 ) ، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(21) جابر جلیل مانع ، مسیرة الی قبائل الاهواز ، قم 1372 ش ؛
(22) جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی ، رسالة تحقیقات سرحدیه ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1348 ش ؛
(23) عبدالغفاربن علی محمد نجم الدوله ، سفرنامة خوزستان ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1341 ش ؛


(24) J. G. Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia , Buckinghamshire 1986.

/ سیدصادق اوالی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1988
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست