بنی عُقَیل ، خاندان حاکم در موصل از اواخر سدة چهارم تا پنجم هجری منسوب به قبیلة بنی عقیل . این قبیله شاخه ای از بنی عامربن صَعصَعه بودند و نسبشان به قیس بن عَیْلان می رسید. نیای ایشان عقیل * بن کعب بن ربیعه بود. بنوربیعه ، بنوعُباده ، بنومنتفق و بَنوخَفاجِه از تیره های این طایفه بودند (ابن حزم ، ص 290، 469، 482).

بنی عقیل نخست در بحرین می زیستند (قلقشندی ، ج 1، ص 341ـ342) و به راهزنی روزگار می گذراندند. با بالاگرفتن کار قرمطیان * به ابوسعید جَنّابی رهبر قرمطیان بحرین پیوستند (ابن اثیر، ج 5، ص 330، همان ، ج 6، ص 93)، سپس به عراق رفتند و در اواخر سدة چهارم در میان کشمکشهای خاندان مروانیان و حَمدانیان قدرت یافتند و بر کوفه ، سرزمینهای اطراف فرات ، جزیره و موصل چیره شدند (قلقشندی ، همانجا).

در 377 باذِکُرد، بنیانگذار سلسلة مروانیان ، قصد تصرف موصل را کرد. شرف الدوله ابوالفوارس (امیر بویی ، حک : 372ـ379) برادرش ابونصر خواشاذه را برای مقابله با او فرستاد. ابونصر که تاب رویارویی با باذ را نداشت ، بخشی از آن سرزمین را به بنی عقیل واگذار کرد تا مانع ورود باذ به موصل شوند (ابن اثیر، ج 7، ص 133؛ ابوشجاع روذراوری ، ص 143ـ144 و نیز رجوع کنید به باذکرد * ). بار دیگر در 380 باذ به شرق موصل آمد. این بار امیر حمدانی ، ابوطاهر، از ابوذوّاد محمدبن مُسَیّب * ، امیر عقیلی ، یاری خواست . او نیز با گرفتن جزیرة ابن عمر، نصیبین * و بلد * همراه حمدانیان با باذ جنگید. باذ در این نبرد کشته شد و خواهرزاده اش ابوعلی حسن بن مروان جنگ را ادامه داد. ابوطاهر شکست خورد و به نصیبین گریخت . ابوذوّاد او و فرزندش علی را اسیر کرد و کشت و در 380 موصل را تصرف کرد. وی سپس از بهاءالدوله * ، ابونصر فیروز (حک : 379ـ403) خواست نماینده ای به آنجا بفرستد، اما حکومت شهر با ابوالدوّاد باشد. در اواخر 381، بهاءالدوله سپاهی به فرماندهی ابوجعفر حجاج بن هرمز به موصل فرستاد و آنجا را گرفت . ابوذوّاد تا هنگام مرگش در 386 فقط بر نصیبین حکومت کرد (ابن اثیر، ج 7، ص 142ـ 145، 157).

پس از وی ، مقلَّدبن مسیب داعیة امارت داشت ، اما بزرگان بنی عقیل برادر دیگرش ، ابوالحسن علی بن مسیب را که بزرگتر بود، به امیری نشاندند. مقلد بیدرنگ برای جلب حمایت دیلمیانی که به سرکردگی ابوجعفر حجاج در موصل بودند، به بهاءالدوله نامه نوشت و وعده داد تا سالی دوهزار هزاردرهم خراج دهد. از سوی دیگر به ابوالحسن علی وانمود کرد که به فرمان بهاءالدوله حاکم موصل شده و از او خواست تا در برابر ابوجعفر حجاج از وی حمایت کند. ابوالحسن علی همراه مقلد به موصل رفت . ابوجعفر توانایی مقابله با آنان را نداشت و به نزد بهاءالدوله گریخت . علی و مقلد به شهر وارد شدند. قرار بود خطبه به نام هر دو خوانده شود، اما با بروز اختلاف میان هوادارانشان ، مقلد برادرش را دستگیر کرد. سرانجام با میانجیگریِ رُهیله ، خواهر آنان ، از بروز جنگ جلوگیری شد (همان ، ج 7، ص 181ـ183؛ ابن خلدون ، ج 3، ص 363ـ364). مقلد بر موصل چیره شد اما پس از چندی در نبرد با سپاهیان بهاءالدوله برای تصرف شهر، شکست خورد. بنابر پیمان صلحی که میان آنان برقرار گردید، مقلد ناگزیر شد سالانه ده هزار دینار خراج دهد و خطبه را نیز به نام او بخواند. بهاءالدوله نیز مقلد را به حسام الدوله ملقب کرد و موصل ، کوفه ، قصر و جامعین را به او واگذار کرد. خلیفه قادر بالله (حک : 381ـ422) نیز بر این شروط صحه گذارد. مقلد را می توان بنیانگذار حکومت بنی عقیل بر موصل دانست . او پس از حدود پنج سال امارت در 391 به دست غلامان ترک که از جان خود بیمناک بودند، در انبار * کشته شد (ابن اثیر، ج 7، ص 181ـ182،209). مقلد دوستدار دانش بود و اهل ادب را حمایت می کرد.

پس از مقلد پسر بزرگش معتمدالدوله ابومنیع قِرواش به امارت رسید (ابن خلّکان ، ج 5، ص 261، 263). وی به انبار رفت و اموال پدر را جمع آوری کرد. قرواش در آغاز حکومت خود با عموهایش ، ابوالحسن علی بن مسیب و ابومرح مصعب بن مسیب که داعیه حکومت داشتند درگیر بود، اما با مرگ ابوالحسن علی در 392 و ابومرح مصعب در 397، بدون مدعی ، امارت موصل و اطراف آن را به دست گرفت (ابن اثیر، ج 7، ص 209ـ210؛ ابن خلّکان ، ج 5، ص 263).

قرواش بیش از چهل سال حکومت کرد. او برای گسترش و حفظ سرزمین خود با قبایل عرب ، دیالمه و ترکان غز در ستیز بود. وی در 401 در قلمرو خود که موصل ، انبار، مدائن و کوفه را شامل می شد، به نام حاکم فاطمی مصر خطبه خواند. قادربالله ، بهاءالدوله را آگاه کرد. او نیزسپاهی به جنگ قرواش فرستاد. پیش از شروع نبرد قرواش از کرده اش پشیمان شد و خطبه به نام خلیفة عباسی خواند (ابن اثیر، ج 7، ص 253ـ 254). جنگ با غزها از وقایع مهم دوران امارت قرواش بود. در 433، غزها به موصل حمله کردند. او که توان مقابله با آنان را نداشت گریخت . ترکان شهر را غارت کردند و عده ای راکشتند، اما مردم موصل یکباره شورش کردند و غزها را به قتل رساندند. کوکتاش ، رهبر غزها، که شهر را ترک کرده بود چون خبر را شنید بازگشت و مردم را قتل عام کرد. قرواش به همراه دُبَیس بن مَزیَد به سوی موصل رفت . غزها چون خبر پیشروی قرواش را شنیدند، عقب نشینی کردند و در نهایت شکست خوردند. قرواش سرهای کشتگان غز را با کشتی به بغداد فرستاد. شعرای عرب چون ابن شِبل به سبب این پیروزی او را مدح کرده اند (همان ، ج 7، ص 341ـ343).

در 441 بروز اختلاف میان قرواش و برادرش زعیم الدوله ابوکامل برکت بن مقلد، به دسیسة قریش بن بدران (برادرزادة قرواش )، به جنگ میان آن دو انجامید. از سوی دیگر تصرف انبار به دست بساسیری * به تضعیف قدرت قرواش منجر شد و برکت در 442 امارت موصل را به دست گرفت . او قرواش را در دارالاماره ساکن کرد و اجازة دخالت در امور را به او نداد. برکت در 443 درگذشت و قریش بن بدران به امارت رسید. او قرواش را در قلعة جراحیه زندانی کرد و قرواش در زندان در 444 درگذشت . پیکر او را در نینوا به خاک سپردند. قرواش شعر نیز می سرود (همان ، ج 8، ص 49ـ51،54،62ـ63؛ ابن خلدون ، ج 3، ص 375ـ377).

پس از مرگ زعیم الدوله ابوکامل در 443، علم الدوله ابوالمعالی قریش بن بدران به امارت رسید. وی از 425 بر نصیبین حکومت می کرد. در 446 قریش انبار را از بساسیری گرفت و سپس نماینده ای نزد سلطان طغرل سلجوقی فرستاد و اظهار فرمانبرداری کرد و به نام وی خطبه خواند. او در 448 با کمک قتلمش ، پسرعم سلطان طغرل ، با بساسیری جنگید اما شکست خورد و موصل به دست بساسیری افتاد. پس از آنکه طغرل موصل را گرفت ، نواحی موصل ، نصیبین ، تکریت ، اَوانا، نهربیطر، هیت ، انبار و مناطقی دیگر را به او واگذار کرد (ابن اثیر، ج 8، ص 67ـ 68، 77ـ 78). قریش در 453 در موصل بیمار شد، پسرش مسلم بن قریش او را به نصیبین برد و قریش در همانجا درگذشت .

پس از مرگ قریش ، پسرش شرف الدوله ابوالمکارم مسلم بن قریش با حمایت بزرگان بنی عقیل به امارت رسید (همان ، ج 8، ص 91). سلطان الب ارسلان در 458 انبار، هیت ، سن ، حربی و بوازیج * را به اقطاع به او داد. شرف الدوله به بغداد رفت و خلیفه القائم نیز به او خلعت بخشید. شرف الدوله در 462 با صفیه ، خواهر سلطان الب ارسلان (ابن خلدون ، ج 3، ص 385) ازدواج کرد. وی از ابتدای سلطنت ملکشاه نیز در خدمت او بود. در دوران امارت شرف الدوله قلمرو بنی عقیل به بیشترین گستردگی خود رسید. او حلب ، حران ، شام ، دیار ربیعه و مضر را به تصرف خویش درآورد (ابن اثیر، ج 8، ص 104، 107ـ 108، 114، 127، 132ـ133). سرانجام شرف الدوله در 478 در جنگ با سلیمان بن قتلمش ، سردار سلجوقی برای تصرف انطاکیه ، در محلی از توابع انطاکیه کشته شد (همان ، ج 8، ص 137،288). پس از او حکومت بنی عقیل روبه ضعف نهاد. از ویژگیهای دوران امارت او امنیت و ارزانی در سرزمینهای بنی عقیل بود (همان ، ج 8، ص 137).

پس از مرگ شرف الدوله ، برادرش ، ابراهیم بن قریش ، که چندین سال را در زندان گذرانده بود، امیر موصل شد. در 482 سلطان ملکشاه او را فراخواند و چون ابراهیم نزد او رفت وی را دستگیر و فخرالدوله بن جُهیر را حاکم موصل کرد. پس از مرگ سلطان ملکشاه ، ابراهیم نیز آزاد شد. صفیه همسر مسلم بن قریش که پس از مرگ او به ازدواج ابراهیم درآمده بود، بلافاصله بعد از مرگ سلطان سلجوقی با پسرش علی (فرزند مسلم ) به موصل رفت اما با مقاومت محمد، فرزند دیگر مسلم روبرو شد. سرانجام علی موصل را گرفت و چون ابراهیم بن قریش به موصل آمد، امارت را به او واگذار کرد. ابراهیم در 482 در جنگ با تُتُش * بن الب ارسلان کشته شد و تتش موصل را تصرف کرد و سپس علی بن مسلم و مادرش را به حکومت آنجا گمارد (همان ، ج 8، ص 167؛ ابن خلدون ، ج 3، ص 385ـ386). سرانجام در 489 کربوقا (کربغا)، سردار سلجوقی ، موصل را گرفت و این سرزمین را به متصرفات دولت سلجوقی افزود (همان ، ج 8، ص 180). به این ترتیب امارت بنی عقیل بر موصل و نواحی اطراف آن پایان یافت ، اما گروهی از ایشان در عانِه * و حَدیثه * و قلعة جَعْبَر * به حکومت ادامه دادند.

محیی الدین ابوالحارث مُهارِسْبن مُجَلّی بن مقلد، از امرای بنی عقیل ، در عانه و حدیثه حکومت می کرد. او پس از قیام بساسیری ، در 450 خلیفه القائم را پناه داد تا آنکه خلیفه در 451 پس از قتل بساسیری به دست طغرل بک ، به بغداد بازگشت . مهارش در 499 درگذشت و فرزندش سلیمان به امارت حدیثه رسید (همان ، ج 8، ص 236؛ ابن خلّکان ، ج 1، ص 192ـ193). سلیمان نیز تابع خلفای عباسی بود. او در 528 درگذشت و فرزندان خردسالش حکومت را به دست گرفتند. جانشینان مهارش به سبب خدمت او به خلیفة عباسی ، در حمایت آنان می زیستند. سرانجام در 536 اتابک زنگی بن آقسنقر حدیثه را گرفت و همة افراد این خاندان را به موصل فرستاد (ابن اثیر، ج 8، ص 344، ج 9، ص 5).

تاریخچة حکومت بنی عقیل در جعبر به 478 بازمی گردد که مسلم بن قریش حکومت حلب را به پسر عمویش شمس الدوله سالم بن مالک بن بدران واگذار کرد. پس از قتل مسلم بن قریش ، سالم در 479 با گرفتن قلعة جعبر و رَقّه * ، حلب را به ملکشاه واگذار کرد (همان ، ج 8، ص 140، 220). جعبر تا 564 در دست بازماندگان سالم بود و در این سال نورالدین محمود زنگی ، از اتابکان موصل ، جعبر را از شهاب الدین مالک بن علی عقیلی گرفت (همان ، ج 9، ص 98ـ99).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/1985؛
(2) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1382/1962 ) ؛
(3) ابن خلدون ، العبر: تاریخ ابن خلدون ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1363ـ1370 ش ؛
(4) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1397/1977؛
(5) محمدبن حسین ابوشجاع روذراوری ، ذیل کتاب تجارب الامم ، چاپ آمدروز، مصر 1334/ 1916؛
(6) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) .

/ مهین فهیمی /