بنیاد زبان فارسی تاجیکی ، کانونی در جمهوری تاجیکستان .

در زمان سلطة شوروی زبان دهها قوم و از آن میان زبانهایی مانند فارسیِ تاجیکی با قدمتی بیش از هزارسال و آثار فراوان ادبی و علمی آسیبی سنگین دید. خاورشناسی به نام مانفرید لارنس که در 1349 ش /1970 در جلسات انستیتوی زبان و ادبیات رودکی فرهنگستان علوم تاجیکستان شرکت داشت و از اینکه در بررسی زبان تاجیکی ، به زبان روسی سخن می رانند شگفت زده شده بود (قاسم ، ص 14).

در دهة 1339ـ1349 ش / 1960ـ1970 شاعران تاجیک متوجه وضع بحرانی زبان مادری خود شدند و دریافتند که احیای هویت ملّی بدون بزرگداشت زبان ملّی امکان ندارد. در انتشار این معنی بویژه شعر بازار صابر، به نام «زبان مادری » (1353/ 1974) نقش بزرگی بازی کرد (مسلمانیان قبادیانی ، ص 189ـ190؛ رجوع کنید به صابر، ص 43ـ46). از نیمة دوم دهة هشتاد میلادی که روند آزادی و بازسازی در اتحاد جماهیر شوروی پدید آمد و شتاب یافت ، دو تن از روشنفکران تاجیک به نامهای ظفر ناظم و مذهبشاه محبت شایف تأسیس «خزینة زبان » را پیشنهاد نمودند تا با یاری جستن از مجلس عالی تاجیکستان در بهمن 1368/ فوریة 1989 به تهیة قانون زبان بپردازد. این کمیته پیش نویسِ قانون زبان فارسی تاجیکی را تدوین کرد و برای بحث و نقد همگان در مطبوعات به چاپ رساند. با وجود مخالفتها،در 22 ژوئیة 1989 قانون جمهوری تاجیکستان دربارة زبان دولتی در مجلس عالی تاجیکستان به تصویب رسید (ایرانی ، ص 29؛ نور، ص 31؛ مسلمانیان قبادیانی ، ص 6ـ7). بنا به این قانون ، «زبانِ فارسیِ تاجیکی » رسمیّت یافت و طبق مادة 26 آن بازگشت به الفبای نیاکان (فارسی ) و فراگیری این خط از سوی دانش آموزان الزامی شد. همچنین مقرّر شد که این قانون باید تا زمستان 1375 ش / پایان 1996 کاملاً اجرا شود و فارسی تاجیکی بتدریج جای زبان روسی ، زبان رسمی کشور، را در تمام نهادهای دولتی و غیردولتی بگیرد (ایرانی ، همانجا؛ نور، ص 31ـ32).

قانون زبان مقرّراتی معین کرده بود که اجرای آنها به تأسیس بنیاد زبان فارسی تاجیکی در 22 مهر 1368/ 14 اکتبر 1989 انجامید و لایق شیرعلی ، از شعرای تاجیک ، و عایشه کامل خواجه به ریاست و دبیری آن برگزیده شدند که هم اکنون نیز این وظیفه را بر دوش دارند. چون این بنیاد غیردولتی بود، به هزینة قابل توجهی نیاز داشت ، لذا عموم مردم و بسیاری از عالمان و ادیبان و روزنامه نگاران تاجیک هزینة آن را برعهده گرفتند. این بنیاد در همة استانها و شهرها و نواحی تاجیکستان دارای شعبه هایی است . این بنیاد در 24 شهریور 1371/ 15 سپتامبر 1992 به «بنیاد بین المللی زبان فارسی تاجیکی » تغییر نام داد.

از 1369 ش /1990 نشریة بنیاد با عنوان سامان ، به سردبیری دارا نجات ، هفته ای یک بار، با دو خط : سیریلی ـ تاجیکی و فارسی ، چاپ و نشر می شد. این هفته نامه روشِ اجرای قانون زبان و اخبار فرهنگی و ادبی جامعة فارسی زبان را منتشر می ساخت . در 1376 ش /1997 چاپ این نشریه به دلیل مشکلات مالی متوقف شد. کتابهای دستور الفبای فارسی ، امتحان انشاء ، فرهنگ مشکلات ادبیات و فرهنگ مختصر شاهنامه به وسیلة این بنیاد به چاپ رسیده است .

این بنیاد در برگزاری گردهماییها نیز فعال است . از جمله گردهمایی «عینی و انقلاب » (1369 ش / 1990) در بخارا و همایش «زبان فارسی ، زبان علم » (1373 ش / 1994). همچنین در نظر دارد که در 1377ـ 1378 ش / 1999 همایشی بین المللی دربارة «زبان عهد سامانیان و اهمیت آن برای امروز» برگزار کند.

یکی دیگر از کارهای شایستة بنیاد، اهدای جایزة «مولوی بلخی » است که سالی یک بار به آفرینندگان بهترین آثار پژوهشی و درسی در زمینة زبان و فرهنگ اعطا می شود. دانشمندان شناختة تاجیک طالب خسکش و امان نورزاده از نخستین برندگانِ جایزة مولوی اند. برای شرکت گستردة پژوهشگران خارجی و بویژه کشورهای همزبان از سال 1377ـ1378 ش / 1999 این جایزه بین المللی شد.

با تدارکات بنیاد، و پشتیبانی جامعه و دولت ، روز 31 تیر/22 ژوئیة هر سال ، به عنوان «روز زبان فارسی تاجیکی » (ایرانی ، ص 29) جشن گرفته می شد، اما «جنگ داخلی » فعالیت بنیاد رامختل کرد و اجرای قانون زبان نیز سرعت قبلی خود را از دست داد.

بدخواهان زبان فارسی تاجیکی با کشته شدن و گریختن بسیاری از روشنفکران ، این موضوع را باردیگر به محاکمة مجلس عالی تاجیکستان کشیدند، و در 29 تیر 1373/ 20 ژوئیة 1994 واژة «فارسی » را از مادة قانون اساسی کنار نهادند و جشن «روز زبان فارسی تاجیکی » را به «روز زبانها» تبدیل کردند (شکوروف ، ص 134ـ135).

---

منابع :
(1) ناصر ایرانی ، بهارگمشده ، یا، یادداشتهای سفر تاجیکستان ، تهران 1373 ش ؛
(2) محمدجان شکوروف ، خراسان است اینجا ، دوشنبه 1996؛
(3) بازار صابر، برگزیدة اشعار استاد بازار صابر ، تهران 1373 ش ؛
(4) رحیم مسلمانیان قبادیانی ، زبان و ادب فارسی در فرارود ، تهران 1376 ش ؛
(5) شمس الحق نور، اسلام ونهضت اسلامی در تاجیکستان معاصر ، تهران 1374 ش ؛


(6) Niz ¤ a ¦ m K ¤ a ¦ sim, "Fa ¦ rs ¦ â gu ¦ y ¦ â , dar ¦ â guy ¦ â vara ¦ ...", Adabiya ¦ t va S ¤ an'at ,no. 632 (18 Jan. 1990).

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /