بنومُنْقِذ ، قبیله ای که از اواسط قرن پنجم تا پایان قرن ششم در وقایع تاریخی بلاد شام (و اندکی هم مصر) سهمی ممتاز داشته است . در میانة سالهای 474 و 552، مایملک عمدة آنان ، شهرک شَیْزَر بود که در پرتگاهی مشرف بر رود عاصی * (اورونتس )، حدود پانزده کیلومتری شمال غربی حماة ، قرار داشت و دارای استحکامات بود. پس از ویرانی شیزر و کشته شدن بسیاری از افراد این خاندان در زلزلة مصیبت بار 552، بازماندگان قبیله ناگزیر به خدمت امیران شام و مصردرآمدند. بنومنقذ نه تنها جنگجو و خرده مالک بودند، بلکه شاعران و ادیبان نسبتاً معتبری نیز از میان آنان برخاستند، که معروفترین آنان اسامة بن مرشد (488ـ584) بود.

مانند بیشتر کسانی که در اواسط سدة چهارم تا اواخر قرن پنجم ، در بلاد شام برای دستیابی به قدرت برخاستند، بنومنقذ تباری بدوی داشتند. آنان از اولاد کنانه ، جماعتی از قبیلة کلب ، طایفه ای یمنی ، بودند که بیشتر شعبات آن در نواحی اطراف دمشق فعالیت داشتند. به هرحال ، کنانه در شمال بلاد شام در نواحی شرق رود عاصی اقامت گزیده بودند. ظاهراً بنومنقذ در 349، که علی بن منقذبن نصرالکنانی نامی (همراه با ابوفراس * شاعر) در نبردی ویرانگر با روم شرقی اسیر شد، برای اولین بار در صحنة وقایع ظاهر شدند، اما ظهور آنان به عنوان نیروی سیاسی مهم ، زمانی صورت گرفت که صالح بن مرداس در 415ـ416 حلب را تصرف کرد. صالح ناحیة شیزر را به یکی از حامیانش ، مُقَلِّدبن نصربن منقذ، به اقطاع داد. معذلک ، در این هنگام ، شهر هنوز در دست دولت روم شرقی بود و مهمترین منطقة تحت تملک مقلّد شهر کَفَرطاب بود (این که بنومنقذ این مکان را کی به دست آورده بودند معلوم نیست ).

مقلدبن نصر در 450 درگذشت و املاکش را برای پسرش ، سدیدالملک علی ، مؤسس حقیقی امارت منقذیان ، به ارث گذارد. علی مناسبات محکم پدرش را با مرداسیهای حلب (اگرچه همیشه دوستانه نبود) حفظ کرد، اما دیری نپایید که خود را از زیر حمایت آنها درآورد و در عوض تقریباً اختیاردار خاندان خود شد. ازینرو در 468، توانست خود را جانشین آخرین امیر مرداسی ، اعلام کند، ضمن آن که در 473، در پایان دادن به حکومت این خاندان در حلب و برگرداندن این شهر به مسلم بن قریش ، حاکم عُقَیلی موصل ، مؤثر بود. علی در سرزمین تجزیه شدة شمالِ شام ، به عنوان میانجی سیاسی ، تواناییهایش را برای تضمین خودمختاری شایان توجهی برای خود و اقطاع کوچکش به کار می برد. اما پایدارترین دستاوردش پس گرفتن شیزر در 474 از اسقفِالباره * بود (که دست کم اسماً نمایندة قدرت روم شرقی محسوب می شد). او با جداکردن شهر از اراضی پشت ساحل ، و با ساختن قلعه ای (که قلعة الجسر نیز نامیده می شد) به منظور خود دست یافت . این قلعه مشرف بر پل بسیار مهمی بود که روی رود عاصی بنا شده بود. در سه ربع بعدی این قرن ، شیزر محل استقرار بنومنقذ و قلعة مستحکم آنان بود که ایشان را در رویارویی با هر تهدیدی حفظ می کرد. امارت علی به هنگام مرگ او در 475، هرچند شامل هیچ شهر بزرگی نبود، قدرت محلی مهمی محسوب می شد، زیرا علاوه بر شیزر، کفرطاب و افامیه و بندر لاذقیه و چند محل کوچکتر را دربرمی گرفت .

مع ذلک بنومنقذ تنها مدت کوتاهی کامیاب بودند؛ زیرا در دهه های بعد از مرگ علی ، در چنبرة نبردهای وقفه ناپذیر با نیروهایی بسیار قدرتمندتر از خود ـ عقیلیان موصل ، سلجوقیان ، اُرتقیان ، فرانکها، فداییان اسماعیلی و رؤسای گوناگون و کم اهمیت محلی عرب ـ گرفتار آمدند. این که آنان توانستند خودمختاری و قدرت خود را (هرچند نه در همة سرزمینهای خود) حفظ کنند، بویژه مدیون شجاعت و زیرکی پسران و جانشیان علی :نصر (حک : 475ـ492) و ابوالعساکر سلطان (حک : 492ـ549) بود. مهمترین حادثة دورة حکومت نصربن علی ، استیلای سلجوقیان بر شام بود. او با درک این نکته که هیچکدام از قبایل متحد در بلاد شام نمی توانست در برابر سلجوقیان دوام آورد، سیاست سازش با مقتضیات را در پیش گرفت . در نتیجه در 479 دریافت که در برابر تثبیت تملک بر شیزر، باید کفرطاب و افامیه ولاذقیه را به سلطان ملکشاه * واگذارد. در اوضاع آشفته ای که در پی فتوحات سلجوقیان پیش آمده بود، نصر به طور طبیعی فهمید که اتحاد با حاکم حلب بهترین راه برای حفظ منافع اوست . در 485، این سیاست ، بازپس گیری آن سه شهر را برای او ممکن ساخت ؛ هرچند که کفرطاب و افامیه را پنج سال بعد به رقیب مزاحمی به نام ، خلف بن مُلاعب ، واگذار کرد (خلف حاکم حمص بود و تتش سلجوقی در 483 او را برکنار کرد، ولی وی تا هنگام قتلش به دست فداییان اسماعیلی در 499، خاستگاه همیشگی آشوب در شمال شام بود).

هنگامی که نصر در 492 درگذشت ، برادر خود، مرشد را به جانشینی برگزیده بود، اما چون مرشد از پذیرش حکومت خودداری کرد، کوچکترین پسرعلی ، سلطان ، از لاذقیه که حاکم آنجا بود، فراخوانده شد. سالهای حکومت سلطان حتی از دورة نصر نیز پردردسرتر بود، زیرا او از همان ابتدا می بایست دو نیروی محلی جدید، صلیبیان و فداییان اسماعیلی ، را راضی کند. البته ترکان نیز به جای خود باقی بودند. او در رویارویی با این مشکلات ، عمدتاً به خویشاوندان خود متکی بود؛ زیرا در آن هنگام خاندانی پرجمعیت شده بودند و همچنین تعدادی هوادار از طایفة خود در کنانه داشتند، هرچند گواهی در دست نیست که آنان می توانستند تمام جنگجویان این طایفه را در این دوره فراخوانند. علاوه بر این ، ساکنان شیزر نیز می توانستند نیروی شبه نظامی بسیار مؤثری باشند، چنانکه در جریان محاصرة امپراتور یوحنا کومننوس در 532/1138 این موضوع را نشان داده بودند. بنومنقذ تا جایی که می توانستند از سربازان کُرد و مملوکان ترک نیز نیرو می گرفتند، هر چند اینان همواره اقلیت کوچکی از نیروهای بنومنقذ بودند. باید یادآور شد که این سربازان به حامیان عرب خود کاملاً وفادار نبودند.

وقایع اصلی دورة حکومت سلطان را به علت درگیریهای فراوان نمی توان حتی به طور خلاصه مرور کرد، اما برخی از رویدادهای آن دوره می تواند نشانة مشکلاتی باشد که وی با آن روبرو بود. در 507 زمانی که بنومنقذ بیرون از شیزر شاهد جشنهای «عید قیام مسیح » در میان رعایای مسیحی خود بودند، فداییان اسماعیلیِ این ناحیه ، به طور غیرمنتظره ، به شهر تاختند. بنومنقذ فقط با مبارزه ای سخت که حتی زنان نیز در آن شرکت داشتند، موفق شدند مهاجمان را بیرون رانند؛ اما پس از این واقعه نیز داعیان اسماعیلی برای بنومنقذ تهدیدی دائمی بودند و در 535، توانستند قلعة مَصیاف را از تسلط بنومنقذ خارج کنند ـ محلی که از آن پس یکی از استحکامات عمدة آنان شد. تهدید عمدة فرانکها از ناحیة انطاکیه بود؛ در سه دهة نخست قرن ششم ، شیزر تقریباً هدف حملات مداوم از این ناحیه بود. در 504 ـ 505، شهر به طور جدی از سوی تانکرد در انطاکیه که قلعه ای در کنار رود تل ابن معشر ساخته بود، تهدید شد. در 509/ 1115 سپاهیان متحد فرانک و مسلمان (راجر از انطاکیه ، طغتکین از دمشق ، ایلغازی از ماردین ) شهر را محاصره کردند. این اتحادیه به منظور مقاومت در برابر حکومت موصل که درصدد حمله به بلاد شام بود، تشکیل شده بود. در همان دوره ، حاکمان ترک حمص و حماة ، بویژه حاکم حماة ، همواره فرصتی می جستند تا بنومنقذ را در فشار قرار دهند، هر چند برای گرفتن شیزر تلاش کافی نکردند. در 527، شمس الملوک اسماعیل دمشقی ، مدت کوتاهی شیزر را بدون نتیجه محاصره کرد. در 532/ 1138 شیزر با یورش بسیار خطرناکتری از ناحیة یوحنا کومننوس روبرو گردید که برای برقراری اقتدار دوبارة روم شرقی در شمال بلاد شام ، به این نواحی لشکر کشیده بود؛ اما شیزر با ظهور زنگی ، پس از 522، با وجود این واقعه ها در آرامش نسبی به سر می برد، زیرا قدرت زنگی و پسرش ، نورالدین محمود، آن را تضمین می کرد.

در 549، سلطان علی جای خود را بدون پیشامدی به پسرش ، تاج الدوله محمد، داد. در 552 کار بنومنقذ به پایانی کاملاً غیرمنتظره و اسفناک منتهی شد، زیرا در رجب آن سال ، زلزلة بزرگی شمال و مرکز بلاد شام را لرزاند و بنای قلعه بر سر بیشتر افراد بنومنقذ که برای برپایی ضیافتی بزرگ در قلعة شیزر گردآمده بودند، فروریخت . هیچکس جز همسر تاج الدوله جان سالم به در نبرد. نورالدین برای ممانعت از افتادن شیزر به دست فرانکها یا فداییان اسماعیلی ، بسرعت بدان سو رهسپار شد تا این سرزمین را به دست آورد. او برای احیای شیزر، برادر رضاعی خود، مجیدالدین بن الدایه ، را به حکومت آن برگماشت . بنوالدایه مانند اخلاف خود بداقبال نبودند؛ آنان به عنوان خداوندگاران شیزر، مدتی طولانی این وظیفه را به عهده داشتند، زیرا تا 630 که امیر ایوبی حلب آنان را برکنار کرد، شیزر را در دست داشتند.

با وجود عظمت فاجعه ، بنومنقذ کاملاً در محاق فراموشی فرو نرفتند، برخی اعضای آن خاندان ، هنگامی که فاجعه رخ داد، در قلعه نبودند و از این بازماندگان چهارتن تا حدی به شهرت رسیدند: اسامة بن مرشدبن علی ؛ مبارک بن کامل بن علی ؛ و برادرش محمدبن کامل بن علی که اغلب حِطّان نامیده می شد؛ عبدالرحمان بن نجم الدوله محمدبن مرشدبن علی .

اسامة بن مرشدبن علی یا اسامة بن منقذ، نامی ترین فرد بنومنقذ، سیاستمدار، جنگاور، شاعر و ادیبی بود که عمدتاً به سبب خاطرات زیبای خود، کتاب الاعتبار ، شهرت دارد. وی در 526 متولد شد و در 584 درگذشت (رجوع کنید به اسامة * بن مرشد)

مبارک بن کامل بن علی در 526 در شیزر زاده شد، اما ظاهراً مدت زیادی آنجا نماند و پس از تحصیل در مکه و بغداد، به تشکیلات دیوانی مصر در حکومت صلاح الدین پیوست و مقام شادّالدیوان را به دست آورد. در 569 به لشکر اعزامی المعظّم تورانشاه به یمن پیوست و حاکم زبید گردید. او در 571 با تورانشاه به مصر بازگشت و برادرش حطّان را به عنوان جانشین خود در زبید باقی نهاد. در 577 کمی بعد از مرگ حامی خود تورانشاه ، مبارک به سبب ستم آشکار و فساد در دورة حکومتش در یمن ، خشم صلاح الدین را برانگیخت اما اندکی بعد باردیگر مورد لطف او قرار گرفت و شغل دیوانی مهم خود را تا هنگام مرگ در 589 حفظ کرد. برادرش حطّان تا این حد خوش اقبال نبود. حکومت او در زبید بی نهایت خشن بود و گرفتار درگیری با دیگر سرداران ایوبی و توطئه های آنان شد و هنگامی که در 579، سیف الدین طغتکین نظم را در مصر احیا کرد، حطّان اندکی بعد دستگیر و کمی بعد در تَعِزّ اعدام شد.

پسر مبارک ، جمال الدین اسماعیل (569 ـ626)، در کار حکومت راه و روش پدر را پیش گرفت . او خدمتگزار امرای ایوبی ، العادل والکامل ، بود؛ هنگامی که الکامل حرّان را در 626 تصرف کرد، اسماعیل را والی نامید و مسئولیت امور نظامی و دیوانی را به او سپرد، اما اسماعیل اندکی پس از گرفتن این منصب درگذشت .

عبدالرحمان بن محمد مرشد (523 ـ600). او در 587، فرستادة صلاح الدین نزد حاکمِ موحدی المنصور ابویوسف یعقوب بود تا حمایت سپاهیان وی را در جنگ با فرانکها و سپس محاصرة عکّا به دست آورد. این مأموریتی حساس بود و واگذاری آن به عهدة عبدالرحمان موقعیت او را نشان می دهد؛ و شکست نهایی این هیئت اعزامی را باید معلول واقعیتهای موجود دانست ، نه کوتاهیهای او.

---

منابع :
(1) ابن اثیر، کتاب الکامل ، چاپ تورنبرگ ، لیدن 1851ـ1876، ج 4ـ6، جاهای متعدد؛
(2) ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ 1977، ج 3، ص 409ـ411، ج 4، ص 144ـ146، ج 5، ص 269ـ 273، ج 7، ص 12؛
(3) ابن عدیم ، زبدة الحلب فی تاریخ حلب ، چاپ سامی دهّان ، ج 2، دمشق 1954، جاهای متعدد؛
(4) ابن عساکر، تهذیب التاریخ الکبیر ، چاپ عبدالقادر بدران ، ج 2، دمشق 1330، ص 400ـ404؛
(5) ابن قلانسی ، ذیل تاریخ دمشق ، چاپ آمدروز، بیروت 1908، ص 113، 120ـ 121، 133، 149ـ150، 164ـ 165، 167، 174، 177، 183، 190ـ 191، 239، 255ـ256، 264، 278، 343ـ346، 348ـ350؛
(6) ابن منقذ، کتاب الاعتبار ، چاپ فیلیپ حتی ، پرینستون 1930، جاهای متعدد؛
(7) عبدالرحمان بن اسماعیل ابوشامة ، کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین ، چاپ محمد حلمی محمد احمد، ج 1، قسم 1، قاهره 1956، ص 261ـ 268، 276ـ285 و جاهای دیگر؛
(8) سهیل زکار، مدخل الی تاریخ الحروب الصلیبیة ، بیروت 1972؛
(9) محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، خریدة القصر و جریدة العصر، قسم شعراء الشام ، چاپ شکری فیصل ، ج 1، دمشق 1375/ 1955، ص 497ـ 579؛
(10) یاقوت حموی ، ارشاد الاریب الی معرفة الادیب ، چاپ مارگولیوث ، لیدن 1907ـ1931، ج 2، ص 173ـ197؛


(11) S. Zakkar, The emirate of Aleppo, 1004-1094 , Beirut n. d. [ca. 1971].

(12) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل idh" ¤ "Munk .

/ ر. استفان هامفریز ، تلخیص از ( د. اسلام ) /