بنگاه ترجمه و نشر کتاب (ب . ت . ن . ک ) ، مؤسسه ای سلطنتی برای ترجمه و نشر که در 1332 ش ، به ابتکار احسان یارشاطر و مساعی اسدالله علم ، مباشر وقت املاک و مستغلات پهلوی ، تأسیس شد. این نهاد به عنوان شرکتی با مسئولیت محدود با امتیازات سازمانی غیرانتفاعی به ثبت رسید و اعضای نخستین هیئت مدیرة آن اسدالله علم ، بهبهانیان ، احسان یارشاطر و سیدحسن تقی زاده بودند. در 1335 ش ، ادوارد ژوزف به عنوان بازرس این بنگاه تعیین شد. سرمایة اولیة بنگاه ، که یک میلیون ریال بود، بعدها به پنج میلیون ریال ، منقسم به پنج هزار سهم ، افزایش یافت و بتدریج طی پنج سال از طریق ( عواید ) املاک سلطنتی پرداخت گردید. بنگاه برای پیشبرد طرحهای خود، کارهای تجاری مطمئنی به اجرا نهاد، زیرا پس از پرداخت سرمایة اولیه ، می بایست بودجة خود را از فروش انتشاراتش تأمین می کرد، و این اصل ، با وجود حمایتهای شرکت ملی نفت ، بنیاد پهلوی و سازمان برنامه از بنگاه ، تا آخر ادامه یافت (رجوع کنید به ادامة مقاله ).

در 1342 ش ، بنیاد پهلوی (رجوع کنید به بنیادها * ) به سرپرستی علم بنگاه را که تا آن هنگام مستقل بود، در تملک گرفت و بر ادارة امور مالی آن ، از طریق نمایندة خود در مقام رئیس هیئت مدیره ، نظارت می کرد. در 1345ش ، جعفر شریف امامی ، رئیس بنیاد و جانشین علم شد و به شمار اعضای هیئت مدیره با انتصاب سناتورها، محمد حجازی ، محمد سعیدی و ابراهیم خواجه نوری ، افزود. با وجود این ، استقلال بنگاه در هیئت تحریریه ، با سرویراستاری که در گزینش آثار، نویسندگان ، ویراستاران و مترجمان اختیار کامل داشت ، ادامه یافت .

در 1336 ش ، یارشاطر، مدیر بنگاه ، برای تدریس به دانشگاه کلمبیا دعوت و بهرام فره وشی (متوفی 1371 ش ) به جای او قائم مقام شد و در سالهای بعد، عبدالحسین زرین کوب ، ایرج افشار، جعفر شعار و حسن ذوقی (متوفی 1354 ش ) در همین سمت انجام وظیفه کردند. پس از مرگ ذوقی ، عبدالله سیار، رئیس بخش چاپ و نشر بنگاه ، جانشین او شد.

هدف اولیة بنگاه ، ترجمة آثار طراز اول جهان به زبان فارسی بود و تلاشهای سه سالة اول بنگاه در این جهت بود؛ اما بتدریج برای انتشار آثاری از نوع دیگر نیز شرایط مناسبی فراهم شد و ترجمة آثاری برای جوانان و نشر انتقادی متون ادبیات فارسی در دستور کار قرار گرفت .

انتشاراتِ بنگاه در مجموعه های گوناگون در پاسخ به نیازهای ویژه ای ، طرح می شد، و مسئولان آن ، از انتشارات خارج از برنامه اجتناب می کردند. برای نخستین بار، مطابقت ترجمه با متن اصلی برای اطمینان از صحت و دقت آن ، در این مؤسسه رایج گردید. در بسیاری موارد، ویراستارانِ بنگاه ، ترجمه ها راتقریباًبازنویسی می کردند. همچنین بنگاه اولین مؤسسه در ایران بود که طرح مشخصی برای هر مجموعه داشت ؛ از لبة برگردان ( برای معرفی نویسنده و مترجم ) استفاده می کرد، زمینه ای را به عنوان نشانه به کار می برد (اقتباس از نقش گوزنی بر گلدانی از شوش متعلق به چهار هزار سال ق م ، رجوع کنید به امیه ، ص 41، تصویر 13 ( یارشاطر ) ) و جزئیاتِ صفحة شناسنامه را در خصوص نام چاپخانه و تیراژ (تعداد نسخه ها) ارائه می داد؛ تدابیری که بعدها بسیاری از ناشران آن را پذیرفتند. محمد جوادی پور، خطاطی خاصِ انتشارات اولیة بنگاه و نیز طرح لفافها و روی جلد مجموعة جوانان را طراحی کرده بود. سبک خطاطی زاویه دار انتشاراتِ اولیة بنگاه ، موجی از نوآوریهایی از این دست را به وجود آورد.

گرچه بنگاه اجازة چاپ یادداشت اهدائیه یا پیشگفتارهایی با این مضمون را در ابتدای کتابها نمی داد و این واکنشی بود در برابر مقدمه های طولانی و غیرضروری ، با اینهمه از 1336ش ، عبارت «به فرمان محمدرضاشاه پهلوی » بر صفحة سفید جداگانه ای ، مشابه صفحات پیش از متن ، چاپ می شد.

مجموعه های عمدة انتشارات بنگاه عبارت بود از : 1) مجموعة ادبیات خارجی مشتمل بر 71جلد که در 1333 ش با ترجمة حدود پنج اثر ( ویلهلم تل ، ترجمة محمدعلی جمالزاده ؛ روایت ژوزف بدیه از تریستان و ایزوت ، ترجمة پرویز ناتل خانلری ؛ پنج رسالة افلاطون ، ترجمة محمود صناعی ؛ پدران و پسران تورگنیف ، ترجمة مهری آهی ؛ و منتخبات کنفوسیوس ، ترجمة کاظم زاده ایرانشهر) آغاز شد. نشر این مجموعه با بهره گیری از حسن شهرت مترجمان ، کیفیت تولید و چاپ و فقدان اشتباهات چاپی ، تأثیر قابل ملاحظه ای بر ناشران و خوانندگان ایرانی نهاد. شماری از ترجمه های این مجموعه در چارچوب «مجموعة آثار برگزیدة » یونسکو قرار گرفت .

2) ادبیات کودکان و نوجوانان که ابتدا شامل سه مجموعه بود: مجموعة کودکان (برای گروه سنی 4ـ7 سال در 24 جلد)؛ مجموعة نوجوانان (برای گروه سنی 8 ـ11 سال در 27 جلد)؛ و مجموعة جوانان (برای گروه سنی 12ـ 15 سال در 47 جلد) و بعدها چهار مجموعة دیگر در این چارچوب قرار گرفت : چهرة ملل (31 جلد، رجوع کنید به رجب نیا، ص 182ـ186)؛ داستانهای ملل (18 جلد)؛ سرگذشت بزرگان (5 جلد) و آیینة ایران (3 جلد، اصفهان از محمدعلی جمالزاده ، تهران از سعید نفیسی و گیلان از کریم کشاورز).

3) مجموعة ایرانشناسی (68 جلد) مشتمل بر ترجمة آثار شرقشناسان غربی و نویسندگان کلاسیک و ایرانشناسان روسی که کمتر در دسترس خوانندگان فارسی زبان بود.

4) مجموعة متون فارسی (48جلد) که به چاپ انتقادی متون چاپ نشدة فارسی اختصاص داشت ، و بهترین نمونة آن در ایران کارهای محمد قزوینی بود (برای جزئیاتِ روشهای به کار گرفته شده رجوع کنید به یادداشت یارشاطر در آغاز کتابهای این مجموعه ).

5) مجموعة معارف عمومی شامل 138 جلد از دانستنیهای عمومی که نظارت بر آن را محمد سعیدی پذیرفت .

6) کتابشناسیها، مهمترین اثر این مجموعه فهرست کتابهای چاپی فارسی خانبابا مشار بود که به خواست انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی وابسته به یونسکو و به تشویق سیدحسن تقی زاده تألیف شد (رجوع کنید به ج 1، مقدمة یارشاطر و مقدمة مشار). دومین اثر از این مجموعه کتابشناسی موضوعی ایران : سالهای 1343ـ 1348 ش از حسین بنی آدم بود (رجوع کنید به پیشگفتار یارشاطر و مقدمة افشار).

از مجموعه های دیگر می توان به مجموعه های علوم ، هنر، تاریخ و فلسفه اشاره کرد که انتشار آنها دیرتر آغاز شد و در نتیجه از مجموعه های نخستین کمتر گسترش یافت .

7) دانشنامة ایران و اسلام ، مشتمل بر ترجمة ویرایش دوم > دائرة المعارف اسلام < به فارسی با مقالاتی تکمیلی ، بویژه برای مدخلهای ایران (رجوع کنید به ج 1، مقدمة یارشاطر، ص 9ـ44).

انتشارات بنگاه از طریق کتابفروشیها در تهران و استانها توزیع می شد، ولی به سبب محدود بودن نسخ چاپ شده ، عموماً زود نایاب می شد و بنگاه نیز به سبب محدودیت چاپخانه های طرف قرارداد و فقدان سرمایة لازم ، نمی توانست جوابگوی تقاضاها باشد، و چون از حق انتشار خود نیز صرف نظر نمی کرد تا نویسندگان بتوانند آثارشان را برای چاپِ مجدد به ناشران دیگر بسپارند، این امر موجب رنجش برخی از نویسندگان و مترجمان شد.

بنگاه به زبانهای دیگر نیز انتشاراتی داشت که شامل این مجموعه ها بود: الف ) مجموعة میراث ایران (36عنوان )، این مجموعه براساس پیشنهاد یارشاطر و برنامة یونسکو برای ترجمة آثار برگزیدة فارسی آغاز شد. در 1340 ش ، یونسکو با حضور شماری از شرقشناسان ، از جمله مورگنستیرنه ، آربری ، ماسه ، گرونبام ، باوزانی و نیز غلامعلی رعدی (نمایندة ایران در یونسکو) و مقامات یونسکو، موافقتنامة مجموعة تازه ای با عنوان میراث ایران را تنظیم کرد. کتابهای این مجموعه آثار ادبی ، تاریخی ، فلسفی و عرفانی به انگلیسی ، فرانسوی ، آلمانی ، ایتالیایی و ژاپنی را شامل می شد؛ ب ) مجموعة مطالعات ایرانی شامل تک نگاریهای محققانه در مطالعات ایرانی (که تا به امروز دوازده جلد منتشر شده است )؛ ج ) مجموعة ادبیات نوین فارسی (هشت جلد تا این تاریخ )؛ د) ایرانیکا . در 1350 ش ، یارشاطر از طریق دانشگاه کلمبیا، به سازمان موقوفة ملی برای علوم انسانی پیشنهادی برای تألیف دائرة المعارف ایرانیکا ارائه کرد. انتشار این اثر با حمایت مالی نهاد مذکور و سازمان برنامه آغاز شد که اکنون تنها از حمایت نخستین مرکز برخوردار است ؛ ه ) طرح ترجمة طبری ، ترجمة این اثر در 1349 ش برای ملاحظه به کمیسیون عرب یونسکو پیشنهاد شد اما کمیسیون به اولویتهای دیگر نظر مساعد داشت و بنابراین ، با تصویب یونسکو، بنگاه تعهد کرد که این کار را پیش ببرد و انتشار آن در چهل جلد از جمله دو جلد فهارس و ضمائم در 1363 ش پس از حدود ده سال تدارک آغاز شد (ج 1، پیشگفتار یارشاطر و مقدمة روزنتال ).

پس از انقلاب اسلامی ، بنگاه تا 1359ش با نام اصلی به کار ادامه داد و دو رشتة جدید به انتشارات آن اضافه شد : معارف اسلامی و مجموعه ای سیاسی . کتابخانة بنگاه نیز با افزودن کتابخانة انجمن کتاب ایران * و مجلة راهنمای کتاب توسعه یافت . در 1359 ش ، بنگاه با شمار دیگری از سازمانها، مانند بنیاد فرهنگ ایران * ، ادغام شد و نام آن از 1364 ش ، از مرکز انتشارات علمی و فرهنگی به «شرکت انتشارات علمی و فرهنگی » تبدیل شد.

---

منابع :
(1) بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، فهرست انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران 1341 ش ، ویرایش جدید با اضافات ، 1350 ش (ویرایش جدید مشتمل بر 370 عنوان با توصیفی کوتاه دربارة مجموعه های گوناگون و نیز دربارة هریک از عناوین است )؛
(2) حسین بنی آدم ، کتابشناسی موضوعی ایران : سالهای 1343ـ 1348 ، تهران 1352 ش ، دانشنامة ایران و اسلام ، زیرنظر احسان یارشاطر، ج 1، تهران 1354 ش ؛
(3) راهنمای ترجمة مقالات ، تهران 1355 ش ؛
مسعود رجب نیا، « ( دربارة )

(4) چهرة ملل »، راهنمای کتاب ، سال 9، ش 2 (تیر 1345)؛
(5) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352 ش ؛


(6) P. Amiet, Elam , Paris 1966;
(7) Encyclopaedia Iranica , I/1, (مدمة ویراستار) ;
Persian Heritage Series , Iran Center, Columbia University

(8) (فهرست عناوین مجموعة میراث ایران و مجموعة مطالعات ایرانی )؛


(9) Muh ¤ ammad b. Jarir T ¤ abar ¦ â , The history of al-T ¤ abar i ¦ = Ta'r i ¦ kh al-rusul wa'l-mulu ¦ k , translated and annotated by Franz Rosenthal, vol. I, New York 1989.

(10) صورتی از مجموعة میراث ایران ، مجموعة مطالعات ایرانی ، و مجموعة ادبیات نوین فارسی در پایان مجلدات منتشر شده در هر مجموعه آمده است .

/ ادوارد ژوزف ، تلخیص از ( د. ایرانیکا ) /