بَنْکَه ، از جزایر اندونزی ، یا هند شرقی سابق هلند. در دریای جاوه در جنوب شرقی جزیرة سوماترا واقع شده و به وسیلة تنگة بنکه از آن جدا می شود. در مشرق نیز تنگة گاسپار ، که فراخ تر از تنگة بنکه است ، جزیرة بنکه را از جزیرة بلیتون (بلیتونگ / بیلیتون ) جدا کرده است . نام این جزیره را منابع مختلف بانکا، بنکا، بانگا و بنگکا ذکر کرده اند (رجوع کنید به دایرة المعارف فارسی ، ذیل «بانکا»؛
بعلبکی ، ج 2، ص 24؛
هازارد، ص 41). بنکه ، که خط استوا از شمال آن می گذرد، 330 ، 11 کیلومتر مربع وسعت دارد.

خصوصیات جغرافیایی بنکه شبیه خصوصیات جغرافیایی شبه جزیرة مالایا (ملایو) است . نواحی مرکزی آن عموماً پست و بلند و نواحی ساحلی آن کم ارتفاع و ماندابی است . جز ناحیة کوچکی از قسمتهای مرکزی بنکه ، که بیش از 705 متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد، ارتفاع بخش بزرگی از این جزیره ، حداکثر به 183 متر می رسد ( > اطلس جیبی فونتانا < ، ص 78). بلندترین نقطة این جزیره قلة تپة ماراس است که 699 متر ارتفاع دارد و تا نوک آن پوشیده از درخت و گیاه است . در این جزیره ، برخلاف سوماترا، هیچ کوه آتشفشانی وجود ندارد. نواحی ساحلی آن چند لنگرگاه دارد. اراضی این جزیره کمابیش خشک و سنگلاخ ، ولی در بیشتر جاها پوشیده از گیاهان استوایی است . رودخانه های زیادی دارد که عموماً تا 32 کیلومتر از آنها قابل کشتیرانی است ؛
به لحاظ پستی و بلندیهای نامنظم نواحی غربی این جزیره ، رودهای نواحی شرقی آن طولانیترند. بزرگترین رودهای این جزیره سلان و جارین است ( بریتانیکا ، 1973، ذیل مادّه ). میزان متوسط بارندگی سالانه در آن 118ـ200 سانتیمتر است . این جزیره در معرض بادهای موسمی قرار دارد و آب و هوای آن ، خصوصاً در فاصلة ماههای اردیبهشت تا مرداد، یعنی فصل وزش بادهای موسمی جنوب شرقی ، گرم است . مرطوبترین و خنکترین ایام سال در این جزیره از آبان تا بهمن ماه است که فصل وزش بادهای موسمی شمال غربی است .

شهرت این جزیره به سبب معادن قلع آن است که از اوایل قرن دوازدهم /هجدهم توجه بازرگانان را جلب کرده است . قلع در این جزیره در 1089/1710 کشف شد، و بنکه از همان هنگام تاکنون یکی از مهمترین مراکز استخراج این فلز در جهان بوده است ( > دایرة المعارف و اطلس جغرافیایی جهان < ، ذیل مادّه ). جز بنکه ، در دو جزیرة دیگر اندونزی ، بلیتون و لینگا ، نیز قلع استخراج می شود (فاعور و دیگران ، ص 74).

بنکه تا 1227/ 1812 در تصرف سلطان پالمبانگ بود، و او در این سال آن را به انگلیس واگذار کرد؛
انگلیس نیز دو سال بعد، در 1229/1814 این جزیره را در مقابل کوچین در هند، با هلند معاوضه کرد (همانجا؛
نیز رجوع کنید به بریتانیکا ، 1973، همانجا). این جزیره از 1320 ش /1942 تا پایان جنگ جهانی دوم در اشغال ژاپنیها بود، و بعد از جنگ هلندیها دوباره آن را در اسفند 1326/ مارس 1946 تصرف کردند. بنکه دو سال بعد از استقلال اندونزی (1326 ش /1947) جزئی از این جمهوری نواستقلال شد، و امروزه با متعلقات و جزایر پیرامون خود، به عنوان یک امیرنشین ، بخشی از استان سوماترای جنوبی اندونزی است .

این جزیره در روزگار اقتدار حکومتهای سری ویجایا و ماجاپاهیت تحت سلطه و استیلای آنها نبوده ، و جزو متصرفات حکومت شیعی آجه نیز، که در قرنهای دهم و یازدهم / شانزدهم و هفدهم به سمت جنوب شرقی سوماترا گسترش یافته بود، به شمار نمی رفته است (سینگ جسی ، ص 11، 21، 108). قابل توجه است که نواحی مرکزی بنکه زودتر از کمربند ساحلی آن به اسلام گرویده است ؛
دین اسلام در قرن نهم / پانزدهم در داخل این جزیره رسوخ یافته بود، در حالی که استقرار آن در حاشیة ساحلی تا قرن دهم / شانزدهم طول کشیده است (همان ، ص 59).

جمعیت بنکه در 1359 ش /1980، حدود 855 ، 399 نفر بود ( بریتانیکا ، 1985، ذیل مادّه ). ساکنان این جزیره را عمدتاً مردمی از اقوام مالایایی مهاجر مسلمان (همانجا) تشکیل می دهند. امروزه جز چینیها و سایر مهاجران غیراندونزیایی ، بقیة سکنة بنکه از تیرة نژاد جاوه ای (کوریَن ، ص 210)، و همچون بقیة مسلمانان اندونزی شافعی مذهب اند (فاروقی ، ص 261). زبان سکنة این جزیره نیز احتمالاً همان زبان بانگایی است که یکی از گروههای اصلی زبانهای متعدد مالایایی / پولینزی است (اسعدی ، ج 1، ص 284).

اقتصاد بنکه عمدتاً متکی بر معادن قلع آن است که کیفیتی عالی دارد و در مالکیت انحصاری دولت اندونزی است . در این جزیره معادن آهن و سرب و مس و منگنز و طلا نیز یافت می شود (مور، ذیل مادّه ؛
نیز رجوع کنید به امریکانا ، ذیل مادّه ). جنگلهای انبوه بنکه امروزه بر اثر حفاریهای قلع و فعالیتهای کشاورزی ، تُنک شده و از بین رفته است . تراکم نسبی جمعیت بنکه کمتر از 50 نفر در کیلومتر مربع است (فاعور و دیگران ، همانجا)، ولی تراکم جمعیت در نواحی شمال غربی آن بیشتر است و به 130 نفر در کیلومتر مربع می رسد، و در نواحی جنوب شرقی حدود 26 نفر است . مسلمانان این جزیره ، که کلاً از تیره های عادی اندونزیایی اند، از نظر اقتصادی ضعیفترند.

امروزه مهمترین شهر بنکه ، بندر پانگالپینانگ بر ساحل شرقی جزیره است که در 1340ش /1961، جمعیت آن 283 ، 60نفر بوده ، و فرودگاهی در آن دایر است ( بریتانیکا ، 1973، همانجا). بیشتر شهرهای دیگر این جزیره ، همچون کلاپا ، باکم ، سونگایی سلان ، کوبه ، و توبوآلی با جادة اصلی ، از طریق پانگالپینانگ ، به یکدیگر می پیوندند ( > اطلس بریتانیکا < ، ص 102).

---

منابع :
(1) مرتضی اسعدی ، جهان اسلام ، تهران 1366ـ 1369 ش ؛
(2) منیر بعلبکی ، موسوعة المورد: دائرة معارف انکلیزیة عربیّة مصورّة ، بیروت 1980ـ1983، ذیل « Bangka »؛
(3) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374ش ؛
(4) علی فاعور، حسّان حامد، و ابراهیم محمد شطّی ، الاطلس الجدید للعالم ، بیروت 1986؛
(5) هاری هازارد، اطلس تاریخ اسلامی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران ( بی تا. ) ؛


(6) Britannica atlas , Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1972;
(7) EI 2 , s.v." Bangka" (by C. C. Berg);
(8) Encyclopaedia Britannica, Chicago 1973, s.v. "Bangka";
(9) The Encyclopedia Americana, Danbury 1984, s.v. "Bangka";
(10) Isma ـ il Ra ¦ gi Faruqui, Historical atlas of the religions of the world, London 1974;
(11) Fontana pocket atlas, London 1969;
(12) The International geographic encyclopedia and atlas, London 1979, s.v. "Bangka";
(13) George Thomas Kurian, Atlas of the Third World, London 1983;
(14) W. G. Moore, The Penguin encyclopedia of places , 2nd ed., Middlesex 1978, s.v. "Bangka (Banka)";
(15) The New Encyclopaedia Britannica, Chicago 1985, Micropaedia, s.v. "Bangka";
(16) Joginder Singh Jessy, Malaysia, Singapore , and Brunei: 1400-1965 , London 1974.

/ مرتضی اسعدی /