responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1887

 

بنکدار ، حاج محمدتقی ، از بازاریان فعال در نهضت مشروطیت و نمایندة چند دورة مجلس . بنکدار که به سفارتی نیز معروف بود، در 1295 در تهران زاده شد. پدرش ، محمدحسین ، اصلاً از آران کاشان و بزّاز بود. نخستین حضور او در صحنة سیاسی ایران در آغاز مشروطیت در جریان بستن بازار و تحصّن بازاریان در مسجد شاه تهران برای اعتراض به چوب خوردن تجار به دستور علاءالدوله (چهارده شوال 1323) بود که عهده دار تدارک امور بست نشینان گردید (جعفریان ، ص 337). این تحصن را عدّه ای برهم زدند و حاج محمدتقی به سبب اعتماد به سخنان امام جمعه ، حاج ابوالقاسم دوم ، از سوی سیدعبدالله بهبهانی * سرزنش شد (همان ، ص 338ـ339). در شانزده شوال همان سال ، حاج محمدتقی با کمک برادرش ، حاج حسن رزاز، تدارک امور بست نشینان شاه عبدالعظیم را بر عهده گرفت و رهبران تحصن را به سرپیچی از دستورهای امیربهادر، وزیر دربار، که مأمور پایان دادن به تحصن بود تشویق کرد. در این هنگام ، سیدعبدالله بهبهانی او را به تهران بازگرداند تا برای بستن بازار و به شور آوردن مردم تلاش کند (همان ، ص 339ـ341) و در نتیجه در شانزده ذیحجة 1323 علما به تهران بازگشتند (صفائی ، ص 132). اما با رهسپار شدنِ دوبارة رهبران نهضت به قم به قصد عتبات (23 جمادی الاولی 1324) بنکدار که از تأمین جانی خود و خانواده اش اطمینان نداشت (چنانکه همسر برادرش را عین الدوله دستگیر کرده بود رجوع کنید به ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ج 3، ص 505 ـ 509)، بر آن شد که به توصیة سیدعبدالله بهبهانی در یکی از سفارتخانه ها پناه گیرد (جعفریان ، ص 344؛ ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ج 3، ص 509 ـ 510 و نیز رجوع کنید به تلگرافهای سیدعبدالله بهبهانی در محیط مافی ، 1363 ش ، ج 1، ص 116). بنکدار با کمک برخی وابستگان به سفارت انگلیس ، موافقت سیسیل اسپرینگ رایس ، را برای تحصن در اقامتگاه ییلاقی سفارت در قلهک جلب کرد (جعفریان ، ص 346) و در 25 جمادی الاولی 1324 همراه هشت تن از کسبه و تجار در سفارت انگلیس بست نشست . در مدتی کمتر از یک روز، صدها نفر از طلاب و کسبه به ایشان پیوستند (دولت آبادی ، ج 2، ص 71؛ تفرشی حسینی ، ص 28؛ ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ج 3، ص 510) و در تمام مدت تحصن که روزها به طول انجامید و دامنه اش بتدریج گسترده شد حاج محمدتقی و برادرش با نظم و ترتیب تأمین خوراک و وسایل آسایش بست نشینان و ممانعت از فعالیت اخلالگران برای شکستن تحصن را بر عهده داشتند (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ج 2، ص 344؛ مدیر حلاّ ج ، ص 31). دربارة منابع مالی بنکدار در تأمین این مخارج سخنان متناقضی گفته اند. برخی ، منابع وی را مشکوک اعلام کرده اند (بهرامی ، ص 79؛
مدیر حلاج ، ص 28؛
دولت آبادی ، ج 2، ص 72). ملکزاده (ج 2، ص 255؛
و نیز ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ج 3، ص 591) بازرگانان مشروطه خواه را تأمین کنندة مخارجی که بنکدار وکیل خرج آن بود، می داند. طبق اسناد موجود، بنکدار تدارک بخش قابل ملاحظه ای از مخارج این تحصن را شخصاً برعهده داشت چنانکه تا سالها پس از آن زیرفشار طلبکاران ناگزیر شد که املاک خود را در یزد بفروشد (علوی ، ص 96؛
مرسلوند، ص 102ـ 104). تفرشی (ص 26) نیز برادران بنکدار را در ظاهر ( متمول ) و در باطن مقروض و مورد مؤاخذة دیوانیان وصف کرده است . با طولانی شدن تحصن و تعطیلِ گاه به گاه بازار، عین الدوله تجار بزرگ را برای تشویق بنکدار و دیگر رهبران تحصن به ترک سفارت واسطه قرار داد (هاردینگ ، ص 199؛
صفائی ، ص 163؛
جعفریان ، ص 347). مقامات سفارت نیز آنان را برای ترک سفارت زیرفشار قرار دادند (جعفریان ، ص 349ـ351؛
صفائی ، ص 139ـ 158). با برکناری عین الدوله (جمادی الا´خرة 1324)

بنکدار و دیگر رهبران تحصن با جانشین او، مشیرالدوله ، دیدار و خواستهای خود را مبنی بر صدور فرمان مشروطیت و استقرار مجلس شورای ملی مطرح کردند (جعفریان ، ص 350ـ353). در نتیجه ، با امضای فرمان مشروطیت ، و با بازگشت روحانیان در 23 جمادی الا´خره ، تحصن پایان یافت (همان ، ص 356؛
صفائی ، ص 174ـ 175).

بنکدار در نخستین دورة مجلس شورای ملی از سوی صنف بزار به نمایندگی برگزیده شد (صفائی ، ص 180). ظاهراً اختصاص عمارت بهارستان به جلسات مجلس شورای ملی نیز از پیشنهادهای بنکدار بوده است (جعفریان ، ص 357). او در برگزاری جشنهای نخستین سالگرد مشروطیت با برپا کردن طاق نصرتی روبروی سردر مجلس شرکت جست (محیط مافی ، 1351 ش ، ص 75). بنکدار در نخستین دوره ، جانب جناح اعتدالی و اکثریت مجلس را داشت (ملکزاده ، ج 3، ص 509). در همین دوره ، در کنار جمعی دیگر، از مؤسسان بانک ملی به شمار می رفت (محیط مافی ، 1363 ش ، ج 1، ص 203).

بنکدار پس از به توپ بسته شدن مجلس در 23 جمادی الا´خرة 1326 در خانة حاجی سقاباشی پناه گرفت ، اما به وضع اهانت باری دستگیر و مجروح شد (تفرشی حسینی ، ص 113ـ114؛
ملکزاده ، ج 4، ص 795) و در قزاقخانه مورد ضرب و شتم قرار گرفت (کسروی ، ص 649؛
ملکزاده ، ج 4، ص 795ـ800؛
برای تصویر او در میان زنجیرشدگان باغشاه رجوع کنید به کسروی ، ص 662). اما در چهارده ذیقعدة 1326، مقرر شد که ده تن از بازداشت شدگان باغشاه از جمله بنکدار، با پرداخت مبلغی پول آزاد شوند (روسیه . وزارت خارجه ، ج 2، ص 64) و وی پس از پنج ماه و نیم اسارت (مستشارالدوله ، مجموعة اول ، ص 65) آزاد شد. بنکدار در 1329، در جریان اولتیماتوم روسها، ظاهراً به سبب هواداری از اعتدالیون مورد سوءقصد قرار گرفت و با وجود اصابت چند تیر زنده ماند (رجوع کنید به علوی ، همانجا).

وی در فاصلة 1333 تا 1335 در کنار اعتدالیون (ملکزاده ، ج 6، ص 1330) در حرکتها و دسته بندیهای سیاسی از جمله تکثیر تکفیرنامه دربارة تقی زاده و تلاش برای به قدرت رساندن سپهسالاراعظم محمدولیخان تنکابنی و دسته بندی در اتحادیه های صنفی فعال بود (مستشارالدوله ، مجموعة سوم ، ص 70، 164ـ166، 183، 202، 204).

در کودتای 1299 ش ، همراه تنی چند از جمله مدرس و فرمانفرما بازداشت شد (مستوفی ، ج 3، ص 213؛
مکی ، ج 1، ص 237 که متذکر شده است کس دیگری به جای او دستگیر شده بود). در 1304 ش ، جزو نمایندگان اولین دورة مجلس مؤسسان بود (ایران . مجلس مؤسسان ، ص 261، 265، 283) و در دوره های هفتم ، هشتم (1309ـ1311 ش ؛
فرهنگ قهرمانی ، ص 84، 99؛
شجیعی ، ج 4، ص 490) و نهم (1311ـ1314 ش ؛
فرهنگ قهرمانی ، ص 114) به نمایندگی مجلس برگزیده شد. در اواخر عمر، به سبب اهتمام به کارهای سیاسی ، خانوادة بزرگ او از نظر اقتصادی دچار مشکلاتی شد و خود او نیز با تضییقاتی از سوی حکومت پهلوی روبرو گردید. بنکدار تا هنگام مرگ عضو هیئت مدیرة اتحادیة بازرگانان و پیشه وران تهران

بود ( اطلاعات ، ش 7718، ص 3). وی در روز سه شنبه 24 دی ماه 1330 درگذشت (همان ، ش 7716، ص 8). از او نُه فرزند باقی ماند که تنی چند از ایشان به سبب برخی محدودیتها از جمله ممنوعیت خروج از کشور، نام خانوادگیِ «آمیزش » را برگزیدند.


منابع :
(1) علاوه بر مصاحبه های مورخ بهمن 1374 با علی بنکدار و اسفند 1374 با بهیندخت آمیزش ؛
(2) اطلاعات ، سال 26، ش 7716، 24 دی 1330، ش 7718، 26 دی 1330؛
(3) ایران . مجلس مؤسسان (1323ـ1324)، «مذاکرات و تصمیمات اولین دورة مجلس مؤسسان ایران »، سالنامة دنیا ، ش 28 (1351 ش )؛
(4) حسنعلی برهان ، «خوشتر آن باشد...»، وحید ، ش 213 (1ـ 15 مرداد 1356)؛
(5) عبدالله بهرامی ، خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا ، تهران 1363 ش ؛
(6) احمد تفرشی حسینی ، روزنامة اخبار مشروطیت و انقلاب ایران ، چاپ ایرج افشار، تهران 1351 ش ؛
(7) رسول جعفریان ، بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران ، قم 1369 ش ؛
(8) یحیی دولت آبادی ، حیات یحیی ، تهران 1362 ش ؛
روسیه . وزارت خارجه ، کتاب نارنجی : گزارش های سیاسی وزارت خارجه روسیة تزاری

(9) دربارة انقلاب مشروطة ایران ، ج 2، چاپ احمد بشیری ، تهران 1366 ش ؛
(10) زهرا شجیعی ، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی ، ج 4: نمایندگان مجلس شورای ملّی ، تهران 1372 ش ؛
(11) ابراهیم صفائی ، نهضت مشروطة ایران بر پایة اسناد وزارت امورخارجه ، تهران 1370 ش ؛
(12) ابوالحسن علوی ، رجال عصر مشروطیت ، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(13) عطاءالله فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356 ش ؛
(14) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363 ش ؛
(15) هاشم محیط مافی ، تاریخ انقلاب ایران ، ج 1: مقدمات مشروطیت ، چاپ مجید تفرشی و جواد جان فدا، تهران 1363 ش ؛
(16) همو، «جشن سال اول مشروطیت ایران »، خاطرات وحید ، دورة 10، ش 9 و 10 (15 تیر ـ 15 شهریور 1351)؛
(17) حسن مدیر حلاّ ج ، نهضت ایران ، یا، تاریخ مشروطیت ، تهران ( 1312 ش ) ؛
(18) حسن مرسلوند، «پرونده بدهی های حاج محمدتقی بنکدار»، گنجینة اسناد: فصلنامة تحقیقات تاریخی ، سال 1، دفتر 3 و 4 (پاییز و زمستان 1370)؛
(19) مستشارالدوله صادق ، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق ، چاپ ایرج افشار، تهران 1361ـ1374 ش ؛
(20) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران 1360 ش ؛
(21) حسین مکی ، تاریخ بیست سالة ایران ، تهران 1362ـ1364 ش ؛
(22) مهدی ملکزاده ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1371 ش ؛
(23) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش ؛
(24) سر آرتور هاردینگ ، خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ ، ترجمة جواد شیخ الاسلامی ، تهران 1370 ش .

/ افسانه منفرد /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1887
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست