بَنَفشه ، مدرسه ، از مدارس حنبلی بغداد در سدة ششم وهفتم . این مدرسه در اصل خانة نظام الدین ابونصر معروف به ابن جَهیر (متوفی 549)، وزیر مقتفی عباسی ، بود که در محلة اَزَج یا باب الازَج ، در ساحل شرقی دجله ، قرار داشت . بنفشه (متوفی 598) از کنیزکان مُستضی (حک : 566 ـ 575)، پس از خرید این خانه آن را به صورت مدرسه درآورد و املاکی بر آن وقف کرد، و ازینرو این محل بنفشه و نیز احتمالاً به دلیل مجاورت با ساحل (= شاطی ء)، شاطئیّه ، نامیده شد. ادارة مدرسه را ابتدا ابوجعفربن صباغ برعهده گرفت ، اما کمی بعد بنفشه تدریس و تولیت مدرسه را به ابوالفرج عبدالرحمان بن جوزی (متوفی 597) مورخ و فقیه حنبلی سپرد (ابن جوزی ، ج 10، ص 252ـ253). به نوشتة ابن جوزی در ذکر وقایع 570، در 25 شعبان ، «وقفنامة مدرسه در حضور قاضی القضات و حاجب و سایر مقامات دستگاه خلافت ، خوانده شد و خلعت تدریس بر من پوشاندند و من در حضور فقها و حدود پنجاه هزار تن از اهالی بغداد به تدریس برخاستم » (همانجا؛ سبط ابن جوزی ، ج 8، ص 326). در رمضان سال بعد، متن وقفنامة بانی مدرسه ، متضمّن اختصاص آن به پیروان مذهب احمدبن حنبل و واگذاری امر تدریس به ابن جوزی ، بر دیوار آجری مدرسه نوشته شد (ابن جوزی ، ج 10، ص 258). ابن جوزی تا 590 که به دستور ابن القصّاب وزیر دستگیر و تبعید شد، عهده دار ادارة مدرسة بنفشه بوده است (سبط ابن جوزی ، ج 8، ص 438ـ 439). دیگر مدرسان بنفشه عبارت بودند از: قاضی القضات عمادالدین ابوصالح نصربن عبدالقادر جیلی حنبلی (متوفی 633) که در مدرسة جدّش شیخ عبدالقادر نیز تدریس می کرد (ابن فوطی ، جزء 4، قسم 2، ص 873 ـ 874)؛ و تاج الدین عبدالکریم بن محیی الدین ابن جوزی ، که علاوه بر تدریس ، حسبة بغداد را نیز بر عهده داشت . در 656، سپاهیان مغول او را، که کمتر از بیست سال داشت ، همراه پدرش به قتل رساندند (معروف ، ج 1، ص 149). از وضع این مدرسه پس از حملة مغول اطلاعی در دست نیست .

---

منابع :
(1) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم ، حیدرآباد دکن 1357ـ1359؛
(2) ابن فُوَطی ، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، جزء 4، قسم 2، چاپ مصطفی جواد، دمشق 1963؛
(3) سبط ابن جوزی ، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان ، ج 8 ، حیدرآباد دکن 1370/ 1951؛
(4) ناجی معروف ، تاریخ علماء المستنصریّة ، بغداد 1384/1965.

/ نورالله کسائی /