بنت الخُسّ (عنوان ساده تر هندِ بنت الخُسّ) ، نام زنی از دورة جاهلیت که زبان آوری ، حضور ذهن و زیرکی وی شهرتی افسانه ای یافته است . طبق نظر شبلی (ص 71)، واژة «خُسّ» به پسر یک مرد و یک جنّیّه اطلاق می شود (در برابر «عَملوق » به معنای فرزند یک جن و یک زن )؛ بدین طریق ، منشأ افسانه ای را درمی یابیم که احتمالاً از این باور برخاسته است که جنها در پیدایش انسانهایی با استعدادهای درخشان مداخله دارند. با وجود تصریح متونی نظیر لسان العرب (ذیل خسس )، دربارة الخُسّ (عضو معروف قبیلة اِیاد)، در وجود تاریخی این مرد و دخترش کاملاً تردید هست . با این حال ، این نکته اهمیت دارد که برخی از نویسندگان این دختر را هند بنت الخسّبن حابِس بن قُرَیْط الایادی (الایادیه )، و زن دیگری را، که خواهر او خوانده شده است ، جُمَعه بنت حابس بن مُلَیْل نامیده اند. گذشته از این ، نویسندگان لقب زرقاء را نیز برای او ذکر کرده اند و این امکان هست که در اسطوره های گردآوری شده در سده های نخست اسلام ، این هند کمابیش با زرقاءالیمامه اشتباه شده باشد. از همین روست که مثلاً کَرَم بُستانی در چاپ دیوان نابغة ذُبیانی (ص 45)، «زرقاءالیمامه بنت الخُس » را کسی معرفی می کند که معمای یکی از اشعار دیوان نابغه را، که جواب آن عدد 66 بوده ، حل کرده است . در اینجا شارحان دو دسته می شوند: دسته ای حل مسئله را به خود زرقاءالیمامه نسبت می دهند و دیگران به بنت الخُس . سرانجام ، جاحظ (1351، ج 1، ص 249ـ250) و پس از او دیگران تردید ابن اعرابی (الخُسّ، الخُصّ، الخُسف ) و نظر یونس بن حبیب (الاَخَسّ) را یاد می کنند. به نظر می رسد که تنها جاحظ (1955، ص 37) در وجود این زن ، که در بارة او می گویند به عُکاظ می رفته و به عنوان داور دربارة شتر، اسب ، ازدواج ، مرد و زن با کلامی شیوا نظریاتی بسیار ساده بیان می کرده است ، تردید کرده باشد. برخی از پاسخهای این زن ، که به نثر آهنگین بوده ، احتمالاً بعدها ضرب المثل شده ، زیرا نخستین شواهد از نام او در شعری از فَرَزْدَق آمده که به نظر نمی رسد در دیوان چاپی منعکس شده باشد. «سخنان کوتاه » او را لغت شناسان جمع آوری و از آنها به عنوان «شواهد» و نمونه هایی از عبارات بسیار بی پرده یاد کرده اند.

هر چند گفته می شود که او از ازدواج امتناع کرده ، رفتاری پرهیزکارانه نیز نداشته ، و ضرب المثل «قُرْب الوِساد و طولُالسِواد» (نزدیکی بالش ( ها ) و درازی رازگوییها ( همراه اند ) ) منسوب به اوست .

جالب است بدانیم که افسانة بنت الخُسّ، که احتمالاً قوم بنوهلال نقل کرده اند، در الجزایر بسیار زنده است . در این کشور ضرب المثلهایی بسیار مشابه آنچه در منابع کهن آمده به بنت الخُسّ نسبت می دهند؛
و همینجاست که وی را به هنگام مرگ ، رهبر قبیله یا دخترشاهی عرب دانسته اند.

---

منابع :
(1) ابن ابی طاهر، بلاغات النساء ، بیروت 1987، ص 79 به بعد؛
(2) ابن سکیت ، تهذیب الالفاظ ، بیروت 1896، ص 353؛
(3) ابن سیده ، المُخَصَّص ، ج 2، ص 31؛
(4) ابن قتیبه ، کتاب عیون الاخبار ، بیروت ( بی تا. ) ، ج 2، جزء 5، ص 214؛
(5) ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/1992؛
(6) ( ابن نباته ، سرح العیون فی شرح رسالة ابن زیدون ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1383/1964، ص 406ـ 408؛
(7) عمروبن بحر جاحظ ، البیان و التبیین ، چاپ حسن سندوبی ، قاهره 1351/1932 ) ؛
(8) همو، کتاب التربیع و التدویر ، چاپ شارل پلا، دمشق 1955؛
(9) همو، کتاب الحیوان ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، مصر 1385/1965، چاپ افست بیروت 1388/1969، فهرست ؛
(10) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصِّحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ، ذیل «خسس »؛
(11) ( عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، المزهر فی علوم اللغة و انواعها ، چاپ محمد احمد جادمولی ، علی محمد بجاوی ، و محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ، بی تا.، ج 2، ص 540 ـ 545 ) ؛
(12) محمدبن عبدالله شبلی ، آکام المرجان فی احکام الجان ، قاهره 1326؛
(13) حسن بن عبدالله عسکری ، صناعتین ، قاهره 1320، ص 320؛
(14) اسماعیل بن قاسم قالی ، کتاب الامالی ، بیروت 1404/ 1984، ج 1، ص 199، ج 2، ص 218، 235، 256ـ257، ذیل ، ص 107، 119؛
] احمدبن محمد میدانی ، مجمع الامثال ، چاپ محمد ابوالفضل



(15) ابراهیم ، بیروت 1407/ 1987، ج 2، ص 477ـ 478 [ ؛
(16) زیادبن معاویه نابغة ذبیانی ، دیوان النابغة الذبیانی ، چاپ کرم بستانی ، بیروت 1953؛


(17) R. Basset, "La lإgende de Bent E l-Khass", R Afr. (1905), 18-34.

/ شارل پلا ( د. اسلام ) /