بَنّانی (یا : اَلْبَنّانی ) ، خانواده ای از یهودیانِ مسلمان شدة فاس که از قرن دوازدهم به بعد، علمای مذهبی برجسته ای در آن پرورش یافته اند. این خانواده ، و چند خانوادة یهودی تبار دیگر، هنوز هم از نخبگان علمای اسلامی فاس به شمار می آیند. مهمترین اعضای این خانواده عبارت اند از :

1) ابوعبداللّه محمدبن عبدالسّلام بن حمدون (متوفی 1163). او آخرین نمایندة برجستة مکتب قدیم فاس است ، که سنن عمدة تتبّعات مذهب مالکی کشور مغرب (رجوع کنید به برک ، ص 88) را همراه با سنن مالکی شرق ، که در آنجا نیز تحصیل کرده بود، در خود جمع داشت . شاگردان فراوانی پرورش داد. کتاب فَهرَسة او برای بررسیهای فقهی در فاسِ آن عصر منبع مهمی به شمار می آید. شرح او بر الحزب الکبیر ابوالحسن علی شاذلی مؤیّد ارتباط مستمر خانوادة وی با طریقة شاذلیه است . اثر عمدة او شرحی است بر کتاب الاکتفاء فی مغازی المصطفی والثلاثة الخلفاء ، اثر سلیمان بن موسی ابوربیع حَمْیَری کَلاعی ، دربارة غزوات پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و سه خلیفة اول . پسرش ، عبدالکریم ، شرح حال او را نوشته است ( دربارة کتابهای او رجوع کنید به محمد عبدالحی کتانی ، ج 1، ص 225؛ بغدادی ، ج 2، ستون 327 ) .

2) ابوعبداللّه محمدبن حسن بن مسعود (متوفی 1194). برخی از آثار او عبارت است از : حاشیه ای بر شرح عبدالباقی زُرقانی * بر مختصر خلیل بن اسحاق ( از مشهورترین و پر شرحترین متون فقهی مالکی ) (که در 1173 تألیفش به پایان رسید)؛ حاشیه ای بر شرح مختصرالمنطق محمّدبن یوسف سنوسی * ؛ شرحی بر السُلَّم عبدالرحمان بن محمد اخضری ، که بارها چاپ شده است ؛ و کتاب مشهوری به نام فَهْرَسَه ( رجوع کنید به محمد عبدالحی کتانی ، ج 1، ص 227 به بعد؛ سرکیس ، ج 1، ستون 590 ) .

3) مصطفی بن محمدبن عبدالخالق ، که در 1211 حاشیه ای بر مختصر تفتازانی ( شرح کوتاه تفتازانی بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی ) در بلاغت نوشته که چندین بار مستقلاً یا همراه با حواشی محمدبن محمد انبابی (متوفی 1313)، به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به سرکیس ، همانجا ) .

4) محمدبن محمدبن محمدالعربی بن عبدالسّلام بن حمدون (متوفی 1245)، نوادة برادر ابوعبداللّه محمدبن عبدالسلام بن حمدون که مفتی مالکی مکّه شد ( رجوع کنید به محمد عبدالحی کتانی ، ج 1، ص 229 ) .

5) محمد، معروف به فرعون (متوفی 1282)، مؤلف الوثائق که چندین بار مستقلاً و نیز همراه با شرح عبدالسلام بن محمد هواری (متوفی 1328) به طبع رسیده است .

برای اطلاع از سایر اعضای خانوادة بنانی رجوع کنید به منابع .

عبدالرحمان بن جاداللّه بنانی (متوفی 1198) که نسبت بنانی را از دهکده ای در مجاورت مُنَسْتِر، در حوالی مرکز تونس ، گرفته است (رجوع کنید به مخلوف ، ج 1، ص 342؛
سرکیس ، ج 1، ستون 591؛
بروکلمان ، ج 2، ص 109، > ذیل < ، ج 2، ص 10) و نیز ابوالقاسم ابراهیم ورّاق (قبل از 900) که نسبتش محل تردید است (رجوع کنید به بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 585)، از اعضای این خانواده نیستند.

---

منابع :
(1) ( اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990 ) ؛
(2) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة و المعربة ، قاهره 1346/1928، ج 1، ستون 589ـ591؛
(3) احمدبن خالد سلاوی ، الاستقصا ، ج 4، ص 129؛
(4) عبدالحفیظ فاسی ، ریاض الجنه ، ج 2، ص 20 به بعد، 100 و بعد؛
(5) محمدبن طیب قادری ، نشرالمثانی ، ج 2، ص 257؛
(6) محمدبن جعفر کتانی ، سلوة الانفاس ، ج 1، ص 146ـ 148، 161ـ163؛
(7) ( محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، فهرس الفهارس و الاثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1402/1982 ) ؛
(8) محمدبن محمد مخلوف ، شجرة النور الزکیة ، ج 1، ص 353، 357، 431؛


(9) Ben Cheneb and Lإvi-Provenµal, "Essai de rإpertoire chronologique des إditions de Fةs", RAfr. , 62 (1921), 63 (1922;
(10) index by H. Pإrةs and A. Sempإrإ, in Bull. ـtudes Arabes , no. 32, 1947, s.v. "Banna ¦ n ¦ â ");
(11) J. Berque, "Ville et universitإ. Aperµu sur l'histoire de l'إcole de Fةs", Revue historique de droit franµais et إtranger , 27 (1949), 102;
(12) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden1943-1949, I,355, II,325, Supplementband , 1937- 1942, I, 518, II, 98, 355, 686, 706;
(13) E. Lإvi- Provenµal, Les Historiens des Chorfa , Paris 1922, 146, n.7, 312f.

/ ی . شاخت ( د. اسلام ) /