البنّا ، حسن ، بنیانگذار و رهبر کل جمعیّت اسلامی اخوان المسلمین . در رمضان 1324/اکتبر 1906 در دهکدة محمودیه در دلتای نیل ، از نواحی بحیرة مصر، به دنیا آمد ( موسوعة السیاسة ، ذیل «حسن البنا»؛ علی بابائی ، ج 3، ص 54). پدرش ، احمدبن عبدالرحمان بن محمدالبنا ساعاتی ، علاوه بر

امامت جماعت مسجد دهکده ، به علوم اسلامی نیز وقوف داشت و در این زمینه بدایع المسند فی جمع و ترتیب مسند الشافعی و السنن را با شرح و توضیح نوشت و قسمتی از مسندات چهار امام مذاهب مختلف و از جمله مسند احمدبن حنبل را به نام الفتـح الرّبانی فی ترتیـب مسند الامام احمدالشیبانی تنظیم نمود و تفسیری به نام بلوغ الامانی من اسرارالفتح الربّانی بر آن نوشت (حسینی ، ص 56 ـ57). ویژگیهای علمی و دینی پدر تأثیر بسزایی در شخصیت البنا برجای گذاشت . او حفظ و قرائت قرآن را نزد پدر آموخت و در طول عمر خود از کتابخانة غنی او که مشتمل بر کتابهای مذهبی ، حدیث و تفسیر قرآن بود استفادة شایانی برد (همان ، ص 57).

البنا با روحیة برخوردار از آموزشهای مذهبی خانواده و با نبوغی که در مدیریت و سازماندهی داشت ، در مدرسه ، رئیس «جمعیة الاخلاق الادبیة » شد و به دنبال آن با کمک سایر محصلان «جمعیة منع المحرمات » را برپا کرد (همان ، ص 29؛ بنّا، ص 16ـ17). در نوجوانی ، در 1339، وارد «مدرسة المعلمین الاولیه » (دانشسرای مقدماتی معلمان )، در دَمَنهور شد و از همان زمان با شرکت در مراسم صوفیان فرقة «حصافیه » و مشاهدة روحیة آزادمنشانه و تواضع و ادب اعضای آن ، به این فرقه علاقه مند شد و در رمضان 1341 رسماً به سلک این طریقت درآمد و تقریباً در تمامی مدت زندگیش ، پیوند خود را با جوانان این فرقه حفظ کرد. آموزشهای معنوی این فرقه ، بویژه شخصیت شیخ ایشان ، عبدالوهاب حصافی ، تأثیر بسزایی بر البنا گذاشت (حسینی ، ص 58ـ60؛ بنّا، ص 25).

البنا در کنار تحصیل و بر مبنای جنبه های عملی شیوة صوفی گرایانه اش ، انجمن خیریّه ای به نام «الجمعیة الحصافیة الخیریة » بنیان گذاشت که می باید آن را منشأ شکل گیری «اخوان المسلمین * » دانست . این جمعیت با مفاسد اخلاقی و آثار سوء فعالیت گروههای تبشیری مسیحی مبارزه می کرد (حسینی ، ص 61؛ بنّا، همانجا؛ موسوعة السیاسة ، همانجا).

پس از اتمام دورة تحصیلات در دانشسرای مقدماتی معلمان ، در شانزده سالگی به قاهره رفت تا در دارالعلوم که مؤسس آن محمد عبده * بود و محمد رشیدرضا * نیز تا زمان مرگش (1314 ش / 1935) در آنجا تدریس می کرد، تحصیل کند ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل مادّه ). البنا علاوه بر مطالعات درسی ، به مطالعات خارج از آن نیز علاقه نشان می داد وی دارای حافظه ای بسیار قوی بود به طوری که مجموعة زیادی شعر و نثر را از حفظ داشت و با ادبیات عرب ، حدیث ، علوم دینی ، و فقه مذاهب اسلامی آشنایی داشت (حسینی ، ص 62ـ63).

البنا در قاهره نیز عضو «جمعیة مکارم اخلاق الاسلامیة » شد، و همچنین به «جمعیة الشُبّانِ المسلمین » (انجمن جوانان مسلمان ) پیوست . در ضمن ، به تربیت گروهی از دانشجویان دانشگاه ازهر و دارالعلوم برای سخنرانی در مساجد، قهوه خانه ها و اجتماعات عمومی همت گماشت و آنان را سازماندهی کرد (بنا، ص 60ـ61).

به دنبال غیردینی شدن جامعة ترکیه در زمان آتاتورک * و ظهور روزافزون اندیشه های غیردینی و مادی در جامعة مصر، البنّا ضمن حفظ تماس خود با رشیدرضا و مجلة علمی و دینی المنار ، و همچنین تماس دائم با فرید وجدی (1254ـ 1333 ش / 1875ـ1954) که از افکار و کتابهای او تأثیر می پذیرفت (حسینی ، ص 25)، با گروهی از مردان مذهبی و سرشناس مجلة اسلامی الفتح و بعدها «جمعیة الشُبّان المسلمین » (انجمن جوانان مسلمان ) را برای مقابله با اندیشة مادی و ضددینی راه اندازی کرد (بنا، ص 72ـ73؛ حسینی ، ص 30؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا).

البنا در 1306ش /1927 پس از اتمام تحصیلات ، معلم دولتیِ شهر اسماعیلیه ، که تحت تأثیر مستقیم استعمار انگلستان بود، شد. در آنجا نیز از تلاش برای نشر افکار اسلامی دست برنداشت و سعی کرد تا اندیشة خود را به میان توده های مردم برد، و به وعظ و تبلیغ در اجتماعات و قهوه خانه ها پردازد. در همین شهر اسماعیلیه بود که او در اسفند 1306/ مارس 1928 جمعیت «اخوان المسلمین » (الاخوان المسلمون ) را با شش عضو طرفدار و شاگردان محلی ، تشکیل داد (حسینی ، ص 31؛ بنا، ص 98ـ100). با تأسیس اخوان المسلمین ، البنا فعالیتهای خود را که شامل احیای احکام و شعائر مذهبی ، مبارزه با فسق و فجور و بی بند و باری ، از بین بردن روحیة شک و بی اعتقادی بود گسترش داد (کدیور، ص 131) و برای عملی کردن آن ، یک مسجد، و در کنار آن آموزشگاه اسلامی حِرا را با شیوة آموزشی خاص ، و نیز مدرسة «امهات المؤمنین » را برای آموزش دینی دختران احداث کرد و بعدها، برای بسط افکار و عقاید خود، روزنامه ای به عنوان اخوان المسلمین منتشر کرد (بنا، ص 110، 130، 210؛ زرکلی ، ج 2، ص 183ـ184). تأسیس اخوان المسلمین نقطة عطفی در زندگی البنا بود و از آن پس ، زندگی او با این جمعیت درآمیخت .

با تلاشهای مستمر او، اخوان روز به روز گسترش یافت ، و شعبه های آن در شهرهای مختلف از چهار شعبه در 1308ش / 1929 به هزار شعبه در 1327ش /1948 رسید و بین 1325ـ 1327 ش / 1946ـ1948 نیز شعبه هایی در فلسطین ، سودان ، عراق و سوریه دایر شد ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا؛ برای اطلاعات بیشتر دربارة تأثیر اخوان المسلمین و افکار و آرای حسن البنّا بر متفکران کشورهای اسلامی ، بویژه در خاورمیانه و ایران رجوع کنید به «اخوان المسلمین »).

اخوان المسلمین بتدریج به یکی از قدرتمندترین سازمانهای مصر تبدیل شد، و توانست حمایت مردمی را چنان سازماندهی کند که هیچ جنبش اسلامی دیگری در قرون اخیر قادر به آن نبوده است (دکمجیان ، ص 123ـ124). عامل دیگری که بر محبوبیت اخوان افزود و به رویکرد این سازمان به فعالیتهای سیاسی قوت بخشید ناآرامیهای فلسطین و دفاع از حقوق فلسطینیان در مقابل صهیونیسم بود ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ آقائی و صفوی ، ص 40). این در حالی بود که البنا از زمان تأسیس اخوان تا جنگ جهانی دوم ، نه تنها خود از مداخله در سیاست دوری می کرد بلکه به پیروانش نیز چنین توصیه ای می نمود، اما این به معنای رضایت او از جریان تحولات سیاسی جهان اسلام نبود (خدّوری ، ص 88). با شروع ناآرامیهای فلسطین ، مداخلة فعال اخوان المسلمین در امور سیاسی ، با مقالة البنا در اولین شمارة النذیر در خرداد 1317/ مه 1938، آغاز شد (آقائی وصفوی ، ص 40). بعد از جنگ جهانی دوم ، البنا در مقاله ای به تاریخ 27 فروردین 1325/16 آوریل 1946 با عنوان «الاسلام ، سیاسةٌ و حکم » اعلام کرد که مسلمان نمی تواند از پرداختن به مسائل سیاسی و امور و شئون امت اسلامی غافل باشد (کدیور، ص 132، به نقل از خلف الله )، و نیز در تعریفی از اخوان المسلمین ، ضمن برشمردن ویژگیهای گوناگون این سازمان آن را یک گروه سیاسی خواند (آقائی وصفوی ، ص 18، به نقل از کارپات ).

در اوایل زمستان 1327/اواخر 1948، اخوان بزرگترین خطر برای پادشاهی مصر تشخیص داده شد و تلاشهای شخصی البنا برای مذاکره با دولت نُقراشی پاشا، زمانی که نخست وزیر تمام اوقات خود را صرف مبارزه با اخوان المسلمین می کرد، ناموفق ماند (دکمجیان ، ص 126). البنا در «القول الفصل »، تصمیم نخست وزیر به انحلال اخوان را ناشی از فشار انگلستان و یهودیان و آمریکا عنوان کرد و در پایان مقاله اش نوشت که حکومت درصدد ترور اوست (کدیور، ص 132ـ133، به نقل از نفیسی ). پیش بینی البنا صحیح بود و بالاخره در پی ترور نقراشی در 7 دی 1327/ 28 دسامبر 1948، موج ترور اعضای اخوان به راه افتاد و به ترور البنا در 23بهمن 1327/12 فوریة 1949 به دست عوامل دولت ، منجر شد (کدیور، ص 133).

البنا در طول زندگی کوتاه و پر تلاش خود کوشید تا نمونه ای از جامعة صدراسلام را به نمایش گذارد. به نظر البنا، کمال مطلوب اسلامی در اولین نسل مسلمانان نهفته بود؛ دوره ای که اصول قرآن مراعات می گردید و فارغ از تشخص ملیتها، اسلام تنها «ملیت » محسوب می شد. به نظر او، بین جوامع موجود اسلامی و اسلام واقعی فاصله ای افتاده بود که عقب ماندگی مسلمانان را موجب شده بود. به همین دلیل ، او در صدد احیای اسلام بود تا نه تنها مسلمانان را از چنگ جهانخواران رهایی بخشد بلکه انسانیت را نیز زنده کند. او معتقد بود که به جای فلسفه و مادیگری اروپا، این فرهنگ و تمدن اسلام است که باید پذیرفته شود (سعید علی و ونر، ص 339ـ340).

البنا با «جدایی دین از سیاست * » (سکولاریسم ) و نیز ملی گرایی غیردینی که نقشة آن را در 1299 ش / 1920 ساطع الحُصْری * ریخت و میشل عفلق * در 1319 ش / 1940 آن را در سوریه اعمال کرد، بشدت مخالف بود. همچنین دربارة عرب گرایی بر این عقیده بود که اسلام هیچگونه مرز جغرافیایی ، یا اختلافات نژادی یا شهروندی را به رسمیت نمی شناسد. البنا تمام مسلمانان را یک «امت » و کشورهای مسلمان را تنها یک کشور می دانست ، به همین دلیل ، گرایشهای ناسیونالیستی جدید، بویژه فاشیسم و نازیسم را محکوم کرد ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا).

البنا همچنین در حوزة اقتصاد به تبلیغ برخی اصول اساسی عدالت اجتماعی اسلام پرداخت . او عقیده داشت عدالت اجتماعی نه تنها حاصل تفکر سالم و کارهای نیک فردی ، بلکه برخاسته از نهادها، مداخلة دولت ، و از طریق اخذ مالیات بر درآمد و ثروت است که شامل مالیاتهای تصاعدی نیز می شود (همانجا).

سخنرانیهای البنا پس از مرگ او در مجموعه ای با عنوان «مذکَرات الدعوة و الداعیة » و نیز مجموعة نامه های او با عنوان «مجموعة رسائل الامام الشهید حسن البنا» به چاپ رسیده است (زرکلی ؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجاها).

---

منابع :
(1) بهمن آقائی و خسرو صفوی ، اخوان المسلمین : تاریخ پیدایش ، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر ، تهران 1365ش ؛
(2) حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا ، ترجمة ایرج کرمانی ، تهران 1367ش ؛
اسحاق موسی حسینی ، اخوان المسلمین :

(3) بزرگترین جنبش اسلامی معاصر ، ترجمة هادی خسروشاهی ، تهران 1375ش ؛
(4) مجید خدّوری ، گرایشهای سیاسی در جهان عرب ، ترجمة عبدالرحمان عالم ، تهران 1366ش ؛
(5) هرایر دکمجیان ، جنبشهای اسلامی در جهان عرب ، ترجمة حمید احمدی ، تهران 1366 ش ؛
(6) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(7) غلامرضا علی بابائی ، فرهنگ تاریخی ـ سیاسی ایران و خاورمیانه ، تهران 1374 ش ؛
(8) جمیله کدیور، مصر از زاویه ای دیگر ، تهران 1373 ش ؛
(9) موسوعة السیاسة ، چاپ عبدالوهاب کیالی ، بیروت 1979ـ1994؛


(10) EI 2 , s.v." A l-Banna ¦ Ý " (by J. M. B. Jones);
(11) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Banna ¦ Ý , Hasan" (by Oliver Carrإ);
(12) Abd al-Monein Said Aly and Manfred W. Wenner, "Modern Islamic reform movements: the Muslim brotherhood in contemporary Egypt", The Middle East Journal , vol. 36, no. 3 (Summer 1982).

/ محمدکاظم آسایش طلب طوسی /