بِناء/ بنّایی ، ساختمان سازی با تأکید بر روشهای ساخت و ساز محلّی و حرفه ای سنتی .

1) جهان اسلام . الف . مصالح . روشهای ساختمان سازی تا حدی به مصالح وابسته است که در کشورهای اسلامی طیف بسیار متفاوتی از خاک کوبیده تا سنگ تراشیده را دربرمی گیرد. خشت خام و آجر، لاشه سنگ و سنگ نتراشیده نیز در داخل این طیف جای دارد. انتخاب مصالح به منابع موجود و نیز سنن ساختمان سازی محلی یا سننی که سازندگان خارجی وارد کرده اند بستگی دارد. به این سبب در سوریه ، که سنگتراشی حرفه ای بسیار قدیمی است ، اشکال پیچیدة مقرنس با سنگ به وجود می آید، اما در مصر با وجود معادن سنگهای راحت تراش ، در دورة حکومت طولونیان (ح 254ـ292) از آجر بهره گرفته اند که بی تردید ابتکار سرمعماران عراق است .

در عین حال ، معماران مسلمان چندان به انتخاب مصالح اعتنایی نداشتند. این بی توجهی در ساخت کاخها بیشتر مشاهده می شود تا ساختمانهای مذهبی ، و سبب آن سرعت کار، برآوردن هوا و هوس صاحب کار در زمانی کوتاه ، نیروی کار غیر ماهر بردگان و استفادة عمومی از نماسازی (پوششهایی از گچ ساده یا گچبری و ابزار خورده (نقشکوب )، کاشی یا سرامیک ) بوده است .

ابن خلدون (ج 2، ص 808) روش سازة چینه ای (طابیه ) را خاص مسلمانان دانسته است که خاکِ آمیخته با آهک را در فضایی بین دو تخته می ریزند و آن را با کوبه های مخصوصی که برای همین منظور آماده شده است می فشرند و در هم می کوبند تا خوب نرم شود و اجزای خاک با آهک مخلوط گردد. سپس بار دوم و سوم در آن خاک می ریزند تا وقتی که فضای خالی میان دو تخته بکلی پر شود. در نتیجة این روش ، ذرات خاک و آهک چنان به هم می آمیزند که گویی جسم واحدی تشکیل داده اند... هر بار تخته ها را در خط مستقیمی پیوسته به خط پیشین قرار می دهند تا آن که کلیة قسمتهای دیوار چنان به هم می پیوندد و جوش می خورد که گویی از مادّه ای یکپارچه ساخته شده است . دیوار چینه ای در غرب قلمرو مسلمانان در سده های پنجم و ششم بویژه در ساختمانهای نظامی بسیار رواج داشته است و به نظر می رسد که از اندلس وارد مغرب شده باشد.

خشت خام (طَوب ) که از آن گاه به عنوان نمای دیوار چینه ای استفاده می شود، از خاک و کاه کوبیده که در قالبهای چوبی فشرده شده ، ترکیب می شود. از این ماده هنوز به طور گسترده در شهرهای صحرا ( یا صحرای افریقا ) استفاده می شود، چنانکه در دوره های پیشتر در مناطق خشک ، بویژه عراق و عربستان ، استفاده می شده است . دیوارهای خانة پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در مدینه و مساجد عباسی در سامرا نیز از این ماده بوده است . حفاریهای عباسیّه ، مقر سلسلة اغالبه (184ـ296) در قَیْروان ، در شمال افریقا، نیز نمونه هایی از خشت خام را در اختیار ما قرار می دهد.

آجر که در ایران و روم ، بویژه در حمامهای عمومی ، رواج گسترده داشته است ، در سراسر کشورهای اسلامی مشاهده می شود، اما همیشه بهترین نمونه های آن را باید در ایران جستجو کرد. هر جا دقت در تراز بنا اهمیت داشته است (ستونها، پاستونها، راه پله ها، قوسها، طاقها و غیره ) از آن به تنهایی یا با لاشه سنگ استفاده می کرده اند. آجر به عنوان عنصری افقی و پیونددهنده که میان لایه های آن از لاشه سنگ استفاده می شد، یا به عنوان عنصری پیونددهندة عمودی برای حفظ نظم ساختمان ، بویژه در نبشها (تصویر 1) به کار می رفت . روی آجر را قاعدتاً اندود می کردند، اما ممکن بود از رنگ آن که صورتیِ خاکِپخته یا رنگ لعابی بود که به سطح آجر زده اند، بهره گیرند.

از لاشه سنگ یا سنگ تراشیدة ناهموار در ساختمانهای ساسانی و در استحکامات نظامیِ کاخ اُخَیضر * (اواسط قرن دوم ) استفاده شده و هنوز در سرزمینهای اسلامی بین النهرین ، کاربرد دارد. به نظر می رسد که لاشه سنگ در سدة پنجم آشناترین مادة ساختمانی در شمال افریقا بوده باشد. تا پیش از رواج دیوارهای چینه ای ، از لاشه سنگ در ساخت بارو و شبکه های آبیاری استفاده می شد. ملاط یا اندودِ محافظی که روی دیوارها می کشیدند از جنس گل سفید، ماسه ، خرده سفال و ذغال چوب بوده است .

استفاده از سنگ تراشیده ادامة سنت رومی و بیزانسی و خاستگاه آن سوریه است که اکنون نیز در آنجا متداول است . سنگ تراشیده در مصر در دوران فاطمیها (سده های چهارم ـ ششم )، به ویژه در استحکامات بدرالجمالی * ارمنی و در افریقیه در ساخت بناهای مذهبی و نظامی سدة سوم و در تونس در سدة هفتم رواج یافت ، و در اندلس دورة امویان نیز، از مصالح معمول احداث پی به شمار می رفت . در مغرب نیز در سدة ششم ، موحدون * از سنگ تراشیده در ساخت و سازهای خود استفاده می کردند. دیوارهایی که با سنگ لاشه ساخته شده بود، اغلب با سنگ تراشیده نماسازی می شد. آجرچینی این دوره که به اندازة دورة رومی حجیم نیست ، ترکیبی از آجرها را که به اشکال گوناگون از درازا یا پهنا کار گذاشته شده اند، نشان می دهد (تصاویر 2، 3، 4). آجرچینی موحدون از ردیفهای یکی در میان پهن و نازک تشکیل شده که این شیوه از مراکش به تونس رسیده است .

به این مصالح باید چوب را نیز اضافه کرد : تیرها را از طول در دیوارها کار می گذاشتند؛
در قیروان تیرهای چهارتراش ضخیم ، تیرِ اصلیِ بالای ستون (فَرَسب ) و تیرهای کوچک تیرریزی سقف و گاه نعل درگاه را تشکیل می داد، که به لحاظ استحکام خالی از خطر نیست .

در پهلوی این دیوارها اغلب دیوارهای پشتبند احداث می شود. تکیه گاههای نیمه استوانه ای نوع قدیم بین النهرینی در چهارگوشة مسجد جامع تونس (سدة سوم )، بنای قلعة بنی حَمّاد (پنجم ـ ششم )، مسجد جامع قیروان و در پیرامون مسجد قرطبه ساخته شده است .

ب . عناصر. میان عناصری که در شبستانهای مساجد نقش تکیه گاه را ایفا می کنند، ستونها در خور بیشترین توجه اند. در سده های نخست اسلامی در سوریه ، مصر، افریقیه و اسپانیا از ستونهای ساختمانهای بت پرستان یا بناهای مسیحی واقع در آن حوالی ، استفاده می شد که پس از به پایان آمدن این منابع ، سنگتراشان مسلمان نمونه های خود را به وجود آوردند. ستونها عموماً استوانه ای اند و قطر میانة ستون از ابتدا و انتهای آن کمتر نیست . این ستونها در سدة دهم از ایتالیا به شمال افریقا وارد شد.

روی هم قرار دادن ستونهایی با اندازه های محدود در یک چهلستون که بار آن بر روی ستونها قرار دارد، با این هدف انجام می گیرد که جلوه ای گیرا پدید آید و این طور به نظر رسد که اجزای باربر، رو به بالا ادامه یافته اند. بی شک بنّایان قیروان روش روی هم قرار دادن ستونها را از مصر (مسجد عَمرو) به وام گرفته اند. در این روش ، ستونهای کلاسیک ، سرستون ، کتیبه و گچبری سرستون با پیوندهای چوبی که در داخل کتیبه قرار گرفته ، مشاهده می شود (تصویر 5). شاید معماران مسجد قرطبه روی هم قرار دادن دو ردیف قوسی را که حجم کارهای بنایی بالای ستونها را به هم متصل می کند، از آباره های رومی الهام گرفته باشند (تصویر 6).

مسجد حسّان از دورة موحدون در رباط (قرن ششم ) نمونه ای نادر از ستونهایی را به نمایش می گذارد که از روی هم قرار گرفتن سنگهای استوانه ای تراش خورده به وجود آمده است .

گذشته از نعل درگاههای مستقیمی که به وسیلة یک سنگ یا سنگ طاقهای مایل به کمک طاق کمکی احداث می شوند (مصر، سوریه )، طاقها اشکال بسیار متنوعی (نیم دایره (تمام دور)، نعل اسبی (ناری )، قوس ایرانی با تقسیمات مستقیم الخط و غیره ) به خود می گیرد که نه نیازهای ساختمانی بلکه ذوق معمار آن را الزام آور کرده است و نقش تزیین را ایفا می کند.

در سوریه ، و به تقلید از آن در اسپانیای دورة امویان و در مغرب ، از تیرریزیهای چوبی برای سرپوشیده ساختن شبستانها، استفاده می کردند که با پوشش سفال روی آنها قرار می گرفت . ساختمانهای مربع شکل ، بامهایی کلاه فرنگی (چهار ترک ) داشتند.مصر و افریقیه و اربابان ترک الجزایر در شهرهای ساحلی مهتابی را حفظ کردند. کمبود چوب با ابعاد لازم ، معماران را واداشت که دیوارهای حامل این تیرریزیهای چوبی را به هم نزدیکتر کنند و تناسباتی در خور امکانات برای فضاهای سقف دار و محصور در نظر بگیرند. استفاده از طاقهای آهُنگ (طاق تونلی ) یا گنبدهای کوچک کنار هم به همین نیاز پاسخ می گوید. مسئلة طاق و گنبد در راه و روشهای ساسانی و بیزانسی به شیوه های مختلف حل شد، اما نبوغ ایرانی گوناگونیهای با ارزشی به آن افزود.

احداث «طاق در لبة بنا» که در معماری ساسانی زیاد به کار می رود، منطقی ترین کاربرد خود را در نوع خاص ایرانی می یابد که ایوان نامیده می شود. ایوان که در ایران اسلامی از آن استفادة زیادی می شود اتاق گونه ای است نظیر یک طاقچة بزرگ که از سه طرف با دیوار بسته شده و از طرف چهارم باز است . بنّا ردیف اول آجرها را با ملاط روی دیوار پشت اجرا می کند و با این کار قوس طاق را مشخص می سازد. سپس ردیف دوم روی ردیف اول قرار می گیرد و با ملاط به آن می چسبد. بدین طریق طاق ردیف به ردیف ساخته می شود تا سرانجام تمام فضا سرپوشیده شود (تصویر 8).

گذشته از طاق آهُنگ ، معماری اسلامی از طاق چهار بخش (دو نیم استوانه که تحت زوایای قائمه یکدیگر را قطع می کنند: تصویر 7) و از گنبد چهارترک که در آن چهار دیوار در قسمت بالای فضا قوس دار می شوند، تا فضا سرپوشیده شود (تصویر 9) استفاده می کند که گهگاه به عنوان خاتمه و اوج طاق آهنگ عمل می کند. دربارة گنبد نیز باید گفت که نمونه های زیبای آن را ـ که در عصر بیزانس ساخته شده ـ باید الگوی گنبدهای تُرکی دانست ، اما این عنصر نیز در معرض تغییر و تحولاتی قرار گرفت که هنر اسلامی از این لحاظ نیز مدیون ایران است .

قرار دادن یک طاق نیم دایره یا هشت ضلعی بر یک پایة مربع شکل با دو روش اجرا می شود : روش لچکی (تصویر 11) که روش متداول در دنیای بیزانس (قس ایاصوفیه در استانبول ) است و روش سه کنج که خاص ایرانیان است (تصویر 10). روش سه کنج (گوشوار) عبارت است از نهادن یک ربع کره روی گوشة مربعی که تکیه گاه آن است به نحوی که تیزة قوس آن به سوی داخل مربع پیش آمده باشد. در این روش گاه به جای ربع کره به یک ربع مکعب ، با ایجاد قاشقی و لبة دندانه دار، زیباییِ یک صدف دریایی را می بخشند (تصویر 12). در مسجد جامع دمشق و در قرطبه این فرورفتگی شکل یک طاقچه به خود می گیرد. معماران شمال افریقا و صقلیه (سیسیل ) روش سه کنج را به صورت یک نیم طاق متقاطع اجرا می کردند (یک طاق متقاطع که به طور مورب بریده شده باشد: تصویر 13). بالاخره ایرانیها چندین طاقچة سلول گونه را روی هم سوار می کردند و احتمالاً منشأ مقرنس * از همین جا بوده است (تصویر 14).

بر فراز این قسمت که در آن مربع و دایره وحدت یافته و ترکیب شده اند، اغلب یک سطح دایره شکل پدید می آید که برای ورود نور در آن پنجره تعبیه کرده اند و گنبد نیز بر فراز آن جای می گیرد.

معماران ایرانی با بهره گیری از مزایای آجر نبوغ زیادی در احداث گنبدهای بسیار متنوع از خود نشان دادند، از جمله گنبد دندانه دار که از آن نوارهای نور وارد فضایی می شود که باید سرپوشیده باشد و این نوع گنبد از ایران به اندلس و سپس از قرطبه و طلیطله در قرن ششم در مغرب و تقریباً در همان زمان در سراسر جنوب غربی فرانسه رواج یافت .

---

منابع :
(1) ( ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون ، ترجمة محمد پروین گنابادی ، تهران 1362 ش ) .

/ ژ. مارسه ، تلخیص از ( د.اسلام ) /

2) ایران . هرچند معماری یادمانی در ایران موضوع چند بررسی و تجزیه و تحلیل بوده (رجوع کنید به معماری * )، حرفه های ساختمانی مردمی با بی اعتنایی شرق شناسان و تاریخنگاران هنر روبرو بوده و در این باره تنها معدودی تک نگاری و بررسی دربارة حرفه های ساختمانی محلی و کارهای ساختمانی وجود داشته است (رجوع کنید به وولف ، ص 91ـ120).

الف . مصالح . به دلیل کمی چوب در فلات ایران ، مصالح ساختمانی ، جز در استانهای پر جنگل شمالی ایران ، تقریباً فقط منشأ معدنی دارند (سنگ ، گچ و بویژه گل ). روشهای ساختمان سازی در سراسر کشور بسیار متنوع است . نخستین کار ترسیم خط بنا به کمک رسم خط دیوارها با آهک یا گچ ، بدون نیاز به تهیة نقشه (پلان ) و براساس توافق بنّا و کارفرما است . پیها در شالوده هایی که بیست تا صد سانتیمتر عمق دارند ریخته می شوند و متناوباً از لایه هایی از لاشه (قلوه ) سنگ و مخلوط گل و آب (شفته ) استفاده می شود. تنها استثنا، انواع واحدهای مسکونی زیرزمینی به نام «لو» در کویر یا غارها یا خانه های استانهای شمالی است که آنها را بلند و روی پایه هایی می سازند تا در مقابل رطوبت خاک از آن محافظت کنند (رجوع کنید به برومبرژه ، 1986، ص 60ـ64؛
بازین و برومبرژه ، ص 42 و نقشة 21).

برای احداث دیوار، بسته به محل و هدفِ بنّا، از مصالح متفاوتی استفاده می شود. این مصالح عبارت اند از :

1. کاهگل ، مخلوطی از خاک نرم ، آب و کاه است که با پای لخت آن را بشدت لگد می کنند. کاهگل را به صورت قطعات کلفت (مهره ) در ردیفهایی به ارتفاع پنجاه سانتیمتر روی هم می چینند. پس از اینکه یک ردیف چیده شد، بنّا آن را با ماله صاف و تراز می کند، سپس دو سه روز آن را به حال خود می گذارد تا خشک شود، «در غیر این صورت دیوار، زیر وزنِ خود وامی رود» (بیزلی و هارورسون ، ص 17). این دیوارهای گلی عموماً شیب ملایمی دارند و برای محافظت از باران روی آنها را با آجر یا بوته های خاردار می پوشانند. «یک لایه رس ماسه و آهک به روی بوته ها می ریزند تا سخت گردد و در مقابل آب نفوذناپذیر شود.» (وولف ، ص 97). قطعه های کاهگل بویژه در ساخت دیوارهای گرداگرد باغهای میوه ، حیاطها و حتی یخچالها به کار می رود.

2. خشت خام (آجر نپخته ، خشت )، که در قالبهای چوبی شکل می گیرد، رایجترین ماده ای است که در ساخت دیوارِ خانه های سنتی روستاییان به کار می رفته است . این خشتها عموماً در اندازه های 20ـ25 و با ضخامت چهار ـ هشت سانتیمتری است و از ملاط گل ساخته می شود. سطح دیوار معمولاً با مخلوط نرمی از خاک رس و کاه (گل پیل ) به کمک ماله اندود می شود و نمای صاف و یکنواختی پیدا می کند. دیوارهای خارجی که تکیه گاه بام هستند و کارکرد عایق را نیز دارند، بسیار قطورند (60ـ90سانتیمتر)، در حالیکه دیوارهای داخلی غالباً به ضخامت یک آجرند.

3. آجر، ماده ای است که معمولاً در ساختمانهای مهم از آن استفاده می شده است (خانه های اعیان ، کاروانسراها، مسجدها و غیره )، اما استفاده از آن در سه دهة گذشته رواج گسترده تری پیدا کرده است . ملاط این آجرها، مخلوطی است از آهک مرده و ماسه (شن آهک ) که در روشهای ساختمان سازی مدرن ، سیمان نیز بدان اضافه می کنند. برای سازه هایی که با آب تماس دارند، نظیر آب انبارها یا حوضچه های حیاطهای مرکزی ، از ملاط مقاوم ویژه ای به نام ساروج استفاده می کنند که ترکیبی است از ماسه ، آهک ، خاکستر، سبوس و کاه یا موی بز (وولف ، ص 101).

4. سنگ ، که برای احداث پی دیوارها و ستونها، و بندرت برای احداث دیوارها، به استثنای برخی استانها نظیر فارس یا در انواع کاملاً مشخصی از ساختمانها (مثلاً کاروانسراهای کوهستانی ؛
رجوع کنید به سروکس ، ص 35ـ43) به کار می رفته است . این ماده ، که کاربرد آن در ایران باستان رواج بیشتری داشته است ، بتدریج ، و بویژه پس از قرن هفتم ، جای خود را به آجر پخته داد (پوپ ، ج 3، ص 899).

5. چوب ، در استانهای شمالی تنها استخوان بندی دیوارها را تشکیل می دهد. دیوار چوبی یا از روی هم قرار دادن کنده ها (وِرجین ) یا از قابهای چوبی متشکل از تیرهای باریک و گرد (زیگِل ) ساخته می شود. سطح داخل قابها با گلی که با کاه برنج (کولِشِ گل ) مخلوط شده ، پر می شود. سپس سازة دیوار، که از چوب گرد یا تیرهای باریک و گرد است ، اندود می شود. تنها در کلبه های کوهستانی واقع در البرز تیرها و چوبهای استخوان بندی چوبی دیوارها معمولاً اندود نمی شود (برومبرژه ، 1986، ص 66ـ67؛
همو، 1974، ص 41ـ45؛
بازین ، ج 1، ص 165).

مرحلة مهم دیگرِ روندِ ساخت و ساز، ساخت بام است که چهار نوع اصلی آن عبارت اند از :

1. بام تخت (بام ، پشت بام ، روبون )، بویژه در نواحی کوهپایه ای (دامنه های خشک البرز و زاگرس ) از همه رایجتر است . این بام از تیرهای بلندی ساخته می شود که روی دیوارهای اصلی قرار می گیرند. تخته ها (پَردو، دستک ) روی این تیرها قرار می گیرند (و گاه به آنها میخ می شوند) و سپس با حصیر، نی ، یا حتی لایة قطوری از بته (گَوَن ، خار) پوشانده می شوند. سپس چند لایة نازک کاهگل به روی آن می ریزند و با غَلتکی سنگی (غلتَبان ) آن را فشرده و استوار می کنند. این نوع بام که عایقی عالی برای ساکنان به وجود می آورد، به نگهداری و تعمیر ادواری نیاز دارد. هر سال باید دو تا سه سانتیمتر کاهگل به روی بام اضافه کرد و پس از هر بار بارش باران باید از غلتک سنگی استفاده کرد یا ترکها و شکافهای مهم را گرفت .

2. در نقاطی که چوب کم است ، بویژه در نواحی مرکزی ایران ، برای ساختمانهای مستطیل شکل از طاق ضربی استفاده می شود. ویژگی قابل توجه این طاقها این است که برای احداث آنها نیازی به چوب بست ویژة طاق نیست . اغلب آجرهای نپخته را به طور مورب در لایه های متوالی در طول بنا می چینند و آنها را به یک دیوار عمودی در پشت تکیه می دهند (کریستنسن ، ص 100ـ101؛
دسمت و فونتین ). طاق همچنین می تواند شامل یک نیم گنبد در یک سمت باشد یا ساخت آن از یک طرف شروع شود و در وسط خاتمه یابد، به صورتی که ردیفهای آجر، عمود بر لایه های قبلی چیده شوند. این آجرها به دقت با مخلوطی از گل و آهک اندود می شوند.

3. گنبد، چه کروی یا مخروطی ، برای احداث بام روی ساختمانهایی با پلان مربع در همان مناطق (رجوع کنید به سطور قبل ) به کار می رود. سه کنجها یعنی قوسهایی عمودی که در گوشه های فوقانی پلان مربع اجرا می شوند امکان انتقال میان این پلان پایه را به پلان دایره شکل گنبد فراهم می کنند (رجوع کنید به عکسها و طرحهای کتاب بیزلی و هارورسون ، ص 25؛
وولف ، ص 93؛
دربارة منشأ این روش در سرزمین ایران رجوع کنید به گدار، ص 209ـ210). آجرها اغلب به صورت لایه های بیرون زده چیده می شوند و ملاط می خورند، یعنی هر لایه از لایة قبل بیرون می زند و این کار از پایه تا رأس گنبد ادامه می یابد.

طاق ضربی و گنبد از داخل و همچنین از بیرون با گل اندود می شود، به شکلی که بندرت سازه های آنها به چشم می خورد. گاه این بام از بیرون به وسیلة بامی دیگر، که بام تختی است ، کاملاً از دید پنهان می شود. این بام دوم را، هم برای حفاظت بام اول در مقابل آسیب باران و برف و هم به عنوان جایی مناسب برای خوابیدن در ایام تابستان احداث می کنند.

4. بام شیب داری که روی یک چهارچوب چوبی ساخته می شود (شیروانی ) و از ویژگیهای معماری استانهای مجاور دریای خزر است (برومبرِژه ، 1986، ص 69ـ79)، اما به طور پراکنده در دیگر مناطق کشور، بویژه مناطق کوهستانی (برای نمونه کردستان ) نیز استفاده می شود (کریستنسن ، ص 126ـ 127). ساده ترین شکل این بام ، بام دو شیبه است که دو شیروانی متقارن دارد. شیروانی چند کله ، رایجترین نوع بام در استانهای شمالی است که با پلان مستطیل تناسب دارد. پلان مستطیل شکل ، عنصر مشخصة معماری بومی به شمار می آید. بامی با چهار شیروانی برابر، برای ساختمانهایی با پلانی مربع اجرا می شود. مصالح بام سازی طیف معینی دارند : کاه برنج (کولش ) در استانهای شمالی ، نی (گالی ) تخته یا لته در کوهپایه ها و ارتفاعات البرز و سفال که در قسمت محدب به توفالها محکم می شود، در شمال غربی استان گیلان ، به کار می رود.

طی سالهای اخیر، روال کارهای ساختمانی در اغلب نواحی روستایی ایران ، عمیقاً دگرگون شده است . مصالح که به طور سنتی در محل تولید و تهیه می شد، امروزه از مراکز تولید صنعتی خریداری می شود. آجر و سیمان تقریباً به طور کامل جای گِل خام را گرفته و به مصالح ساختمانی غالب تبدیل شده اند. رشد تولید سیمان در پاسخ به تقاضای زیاد، هم در بازارهای شهری و هم روستایی ، چشمگیر بوده است . در برخی موارد، این تغییرات فنی دگرگونی کاملی در حرفه های ساختمانی نیز به بار آورده است . برای مثال ، در گیلان سازندگان بلوک سیمانی جای نجار را که سازندة سنتیِ خانه به شمار می آمد، گرفته و حلبی ساز جایگزین گالی ساز در ساخت بام شده است .

در همین دوره ، تغییرات سریع فنی به همراه توسعة عمومی جامعه ، چارچوب سنتی سازمان کار و انتقال مهارتها را درهم شکسته است .

بنابر سنت ، یک بنّا کار خود را به عنوان وردستِ (شاگرد) استادکارِ خود آغاز می کرد. این استادکاران عموماً در شهر به صنفی خاص تعلق داشتند که وظایف متعددی انجام می داد، از جمله کمک و حمایت متقابل ، جمع آوری مالیاتهایی که بایستی به حکومت پرداخت شود، انتقال مهارتها، برگزاری امتحان از وردستهایی که خواستار نیل به موفقیت استادکاری بودند (برای قرنهای دهم و یازدهم قمری رجوع کنید به کیوانی ، ص 141ـ 149؛
برای قرن دوازدهم قمری رجوع کنید به کوزنتسوا، ص 258ـ292). صنوف بنّایان در شهرهای ایران حضور مشخصی داشتند؛
برای مثال ، صنف بنّایان ایروان در آغاز قرن سیزدهم / نوزدهم از 25 استادکار تشکیل می شد که هفتاد شاگرد و هجده کارگر روزمزد در استخدام خود داشتند. از لحاظ تعداد اعضا، این صنف جای چهارم را در میان یازده صنف موجود احراز می کرد (کوزنتسوا، ص 289) که هنوز فاصله ای طولانی با دوازده هزار معمار و بنّایی دارد که از قرار معلوم در دوران صفویه در اصفهان فعال بوده اند (کیوانی ، ص 56).

در نواحی روستایی ، کار ساخت و ساز سنتی ، بنّا را که از کمک چندین نفر دیگر (شاگرد، کارگر) استفاده می کرد، از یک سو، و خانواده و دوستان کارفرما را از سوی دیگر، به هم پیوند می داد. دستة اخیر، کارهایی نظیر حمل و نقل و آماده کردن برخی مصالح ، ترازکردن زمین قبل از کار ساختمانی و، کندن گودالهای پی را انجام می دادند و بنّا کارهای تخصصی تر، از قبیل چیدن دیوارها و زدن طاقها را انجام می داد.

در واقع ، تحولات امر ساخت و ساز از دهة 1320 ش به بعد شاخص خوبی برای تغییرات انجام گرفته در جامعة ایران طی سه دهة گذشته بوده است : انفجار جمعیت و رشد عظیم جمعیت شهری ، غربی شدن فن آوری و از بین رفتن مهارتهای سنتی . در 1319 ش تعداد کارگران در بخش ساخت و ساز شهری شصت هزار تن برآورد می شد (فلور، ص 28)؛
این رقم در 1345 ش در کل ایران به چهار برابر افزایش یافت . بدین قرار کارهای ساختمانی 7ر5% کل نیروی کار را شامل می شد. در 1355 ش ، طی یک دوره رونق شدید کارهای ساختمانی ، این درصد بیش از دو برابر شد. بیشتر این بنّایان جدید، که غالباً مهاجران نواحی روستایی به شهرها بودند، از آموزش ویژه یا قابلیتی برخوردار نبودند که سابقاً از طریق وردستی و شاگردی یا سنت خانوادگی کسب می کردند. این یکی از دلایل کیفیت پایین ساخت و سازهای جدید است . مهمتر این که ، بحران ساختمان یکی از حادترین نشانه های بحران بزرگتر وضعیت پیش از انقلاب بود : مسکن ناکافی ، بورس بازی روی زمین و املاک ، دو برابر شدن قیمت میانگین هر مترمربع در تهران در فاصلة 1353ـ 1356 ش . فروپاشی حکومت پهلوی افزایش چشمگیر ساخت و ساز خصوصی بدون مجوز را درپی داشت . بدین قرار تعداد ساختمانهای ساخته شده در تهران در مدت سه سال ، سه برابر شد (اورکاد و خسروخاور، ص 62ـ83).

---

منابع :
(2) ( هانس آی .وولف ، صنایع دستی کهن ایران ، ترجمة سیروس ابراهیم زاده ، تهران 1372 ش ) ؛


(3) M. Bazin, Le Tہlech: une rإgion ethnique au nord de l'Iran , Paris 1980;
(4) M. Bazin and C. Bromberger, Gila ª n et Azarbہyjہn oriental. Cartes et documents ethnographiques, Paris 1982;
(5) E. Beazley and M. Harverson , Living with the desert: working buildings of the Iranian la Plateau , Warminster 1982;
(6) C. Bromberger, Habitat, architecture et sociإtإ rurale dans la plaine du Gila ª n , Paris 1986;
(7) idem, "Habitations du Gila ª n", Objets et mondes , 14/1 (1974), 3-56;
(8) N. Christensen, "Haustypen und Gehخftbildung in Westpersien", Anthropos , 62/1-2 (1967), 89-138;
(9) H. Desmet and P. Fontaine, Larإgion d'Ara ¦ k et de Hamada ¦ n. Cartes et documents ethnographiques , Paris;
(10) W.Floor, Industrialization in Iran, 1900-1941, Durham 1984;
(11) A. Godard, L'art de l'Iran, Paris 1926;
(12) B. Hourcade and F. Khosrokhavar, "L'habitat rإvolutionnaire ب Tإhإran, 1977-1981", Hإrodote , 31 (1981), 61-83;
(13) M. Keyvani, Artisans and guild life in the later Safavid period: contributions to the social- economic history of Persia , Berlin 1982;
(14) N. A. Kuznetsova, "Guild organization. Early ninteenth century", in C. Issawi, ed., The economic history of Iran 1800-1914, Chicago 1971, 285-292;
(15) Arthur Upham Pope, ed., A survey of Persian art, Tehran 1977;
(16) M. Siroux, Caravansإrails et petites constructions routiةres en Iran, Cairo 1949.

/ س . برومبرژه ، تلخیص از ( ایرانیکا ) /

تکمله . پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، سیاست گذاری در زمینة ساخت و ساز دستخوش تغییر و تحول اساسی در زمینه های مختلف ساختمان سازی گردید. تغییر ضوابط معماری و شهرسازی ، تدوین آیین نامه های استانداردکردن مصالح و اجرای ساختمانها و همچنین سیاستهای واگذاری زمین و احداث شهرکها و انبوه سازی ، بخشی از موضوعات ساختمان سازی در ایران امروز است که تأثیر بسیاری بر روشهای بنایی گذارده است ، چنانکه تشکیل سازمان نظام مهندسی استانها به منظور انتظام بخشیدن به امور ساختمان سازی و حرفه های مهندسی معماری ، راه و ساختمان ، شهرسازی ، تأسیسات مکانیکی و الکتریکی و سایر رشته های جنبی ، نیز در ساختمان سازی و روشهای بنایی در سالهای پس از انقلاب ، اثر بسیار برجای نهاده است .

در دو دهة گذشته ، روشهای ساختمان سازی در سازه ، با توجه به پیشرفتهای فنی و نیازهای جامعة امروزی از شیوه های سنّتی دور گردیده و تقریباً آجر، آهک ، چوب ، سنگ و دیگر مصالح سنتی ، جای خود را به مصالح قدرتمندتر دیگری چون بتن و فولاد داده اند، چنانکه در سقفها، استخوان بندی ، پی ها و ستونها، عمدتاً از آنها استفاده می شود و تنها در داخل ساختمانهاست که کماکان انواع آجر برای جداسازی فضاها و گچ و چوب جهت تزیینات و صفحات جداکننده (گچی ، چوبی ، پلاستیکی و...) به کار می رود.

ماهیت مصالح ساختمانی امروزی نیز مستلزم امکانات اجرایی خاصی است که از توان نیروهای کارگری خارج است و ازینرو، ماشین آلات ساختمانی سهم عمده ای در کارهای بنّایی دارند که گاه (برای نمونه در برج سازیها) نبودن آنها ساخت و ساز را ناممکن می سازد.

---

منابع :
(17) ایران . وزارت مسکن و شهرسازی . دفتر نظامات مهندسی ، قانون نظام مهندسی ساختمان ( مصوب 1371 ) و آئین نامة اجرایی آن ( مصوب 1372 )، تهران 1372 ش ؛
(18) ایران . وزارت مسکن و شهرسازی . معاونت نظام مهندسی و اجرایی ساختمان ، قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان ( مصوب اسفندماه 1374 ) و آئین نامة اجرایی آن ( مصوب بهمن ماه 1375 )، تهران 1376 ش ؛
(19) ایران . وزارت مسکن و شهرسازی . واحد شهرسازی و معماری ، مقررات ملی ساختمانی ایران ، مبحث 5: مصالح و فراورده های ساختمانی ، تهران 1370 ش ؛
(20) همان ، مبحث 7 : پی و پی سازی ، تهران 1371 ش ؛
(21) همان ، مبحث 12: ایمنی و حفاظت کار در حین اجرا ، تهران 1372 ش ؛
(22) مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران ، مقررات شهرسازی و معماری و طرحهای جامع ( مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران از آغاز تا 13/3/1370 )، تهران 1370 ش .

/ محمّد عالم زاده /