بَلینوس (بلیناس ) ( حکیم یونان باستان در قرن اول میلادی که آثاری در علوم خَفیه دارد ) . سیلوِستر دوساسی نخستین کسی بود ک ، ص 266؛ قفطی ، ص 61)، اَبولونیوس (نسخة خطی شیخو از طبقات الامم ابن صاعد، ص 16، 28)، اَفُلّونیوس (همان ، ص 1، 29)، افولونیوس (ابن عبری ، ص 118)، اَبلینَس (ابن ندیم ، همانجا)، علوسوس (همان ، ص 263، سطر 21؛ نیز رجوع کنید به پلسنر ، 1928، ص 4 و بعد؛ کراوس ، ج 2، ص 273، پانویس 3)، اَبولوس (یعقوبی ، ج 1، ص 165)، اَبلوس (مجریطی ، ص 107 به بعد؛ از مقایسه با قطعه ای از ترجمة عبری در مجموعة کتب خطی آدلر ، 1920، ثابت می شود که منظور همان آپولونیوس است ؛ برای صورتهای دیگر این نام رجوع کنید به کراوس ، ج 2، ص 270، پانویس 6).

در جهان اسلام ، دو شخص به نام آپولونیوس معروف اند، یکی ریاضیدان مشهور آپولونیوس * پرگایی در پامفیلیا (ح 200 ق م )، دیگری حکیمی که شخصیتش مبتنی است بر روایات یونانی دربارة آپولونیوس ] بلینوس ، تیانایی طوانه ، در کاپادوکیا (قرن اول میلادی )، ضمناً، بلیناس صورت عربی نام پلینیوس * اکبر طبیعیدان رومی قرن اول میلادی است .

دربارة آپولونیوس تیانایی ، در منابع گوناگون تناقضهای بسیاری وجود دارد، و روایات مربوط به صاحب الطلسمات ، عنوانی که وی را (علاوه بر الحکیم ) معمولاً با آن نامیده اند، تا اندازه ای حتی در گزارشهای راجع به آپولونیوس پرگایی تأثیر کرده است . قدیمترین منبع ما (یعقوبی ، همانجا) بدرستی نقل می کند که آپولونیوس در زمان سلطنت دومیتیان (دومیتیانوس ، حک : 81 ـ96 میلادی ) می زیسته است ، و همین گزارش را ابن عبری (همانجا) نیز نقل کرده است . اما یعقوبی (ج 1، ص 134) از «بلینوس النجّار که یتیم نامیده شده ، و صاحب الطلسمات است ...» سخن می گوید. این اشتباه نه تنها در استعمال القاب هر دو آپولونیوس برای شخص واحد بلکه همچنین در افزودن کلمة «یتیم » وجود دارد. در مقدمة سرّالخلیقه (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) بلینوس خود را «یتیم ساکنِ تیانا» می نامد (نیز رجوع کنید به کراوس ، ج 2، ص 273، پانویس 3؛
( بلینوس ، ص 5 ) ). در ذخیرة الاسکندر (رجوع کنید به دنبالة مقاله ) ارسطو به اسکندر می گوید که این کتاب را از آپولونیوس دریافت کرده است (روسکا، 1926، ص 72)؛
در اینجا آپولونیوس معاصر فیلیپ و پسرش اسکندر دانسته شده است ، همچنین در ترجمة فارسی بلعمی از طبری (ج 2، ص 693؛
قس ترجمة فرانسوی زوتنبرگ ، ج 1، ص 510 و بعد؛
تمام این قسمت در متن عربی طبری جا افتاده است ) و در اسکندرنامة نظامی (نیز رجوع کنید به باخر ، ص 67 به بعد؛
هرتز ، ص 45). این اشتباه در تاریخ زندگی آپولونیوس طلسم ساز، در تاریخی نیز که قفطی برای دوران زندگی آپولونیوس پرگایی تعیین می کند تأثیر کرده است ( حسن بن محمد قمی (ص 86 ـ 88) از طلسمهایی که بلینوس در قم و جاهای دیگر نهاده یاد کرده و آورده است که بلینوس هزار و پنجاه سال عمر کرد و حکمت از بطلمیوس آموخت و روزگارش پس از دانیال پیغمبر و در عهد ملک قباد بود ) .

در آداب الفلاسفة حنین بن اسحاق ، در دو جا از شخصی به نام آپولونیوس نام برده می شود: در بخش 1، فصل 5، عبارتی که بر مُهر او حک شده بوده نقل شده است ، و در بخش 2، تمامی فصل 17 به گفته های مشهور وی اختصاص یافته است . هیچیک از این گفته ها ویژگیهای هیچیک از دو آپولونیوس را ندارد؛
اما ابوسلیمان سجستانی (ص 22) که در عبارت نخستین بندِ فصل 17، از بخش 2 ( از نوشتة حنین ) («قلم نیرومندترین جادوست ») «طلسم » را به جای «جادو» به کار می برد، می خواهد که این گفته ها را از آپولونیوس تیانایی قلمداد کند.

همچنین > موعظه ها < ی شش گانه در > رتبة الحکیم < که اشتاین شنایدر ( > ترجمه های اروپایی از عربی < ، ج 2، > گزارشنامة جلسات فرهنگستان علوم وین < ، 1905، ص 67 به بعد) و روسکا (1931، ص 23 به بعد) به آپولونیوس تیانایی نسبت داده اند به همان اندازه ممکن است از او باشد که اندرزهای کیمیاگرانه ای که به حکمای دیگر نسبت داده اند.

از کتابهای عربی مرتبط با نام آپولونیوس تیانایی ، کتب ذیل ، به صورت کامل یا ناقص و یا به صورت نقل قولهای نسبتاً طولانی ، باقی مانده است :

1) کتاب العلل یا سرّالخلیقة ( و صنعة الطبیعیّه ) که قسمتهایی از آن را سیلوِستر دوساسی ( > یادداشتها و مستخرجات < ، ج 4، ص 108 به بعد) و روسکا (1926، ص 124ـ163) طبع و ترجمه کرده اند ( متن کامل عربی ، با مقدمة مفصل به آلمانی با مشخصات زیر منتشر شده است : بلینوس الحکیم ، سرالخلیقة و صنعة الطبیعیّه ( کتاب العلل )، تحقیق اورسولا وایسر، معهدالتراث العلمی العربی ، جامعة حلب ، حلب 1979 ) . روسکا همچنین ثابت کرده است که جای متن کیمیایی معروف که به > لوح زمرّدین < شناخته شده در پایان این کتاب است ؛
و کراوس (ج 2، ص 303) نشان داده که تمامی این کتاب شرحی بر آن متن است (دربارة ترجمة لاتینی هوگوسانکتالینسیس نیز رجوع کنید به روسکا، 1926، ص 177 به بعد). تحلیل کراوس از کتاب (ج 2، ص 270ـ303) نشان می دهد که تألیف آن در زمان خلیفه مأمون صورت گرفته است و رابطة نزدیک آن را با نوشتة سریانیِ > کتاب گنجها < تألیف ایّوب رُهایی (ح 817 میلادی )، چاپ مینگانا ، 1935) و نیز با کتاب یونانیِ > دربارة طبیعت انسان < تألیف نمسیوس حِمصی (قرن پنجم میلادی ) نشان می دهد (همچنین رجوع کنید به ماسینیون ، ج 1، ص 395 و بعد؛
و افزوده های آن در چاپ دوم ، 1950؛
عفیفی ، ص 847 به بعد). کراوس تأثیر عظیم این کتاب را بر جابربن حیّان نیز نشان داده است ؛
جابربن حیّان تعداد قابل توجهی کتاب دربارة موضوعات مختلف علی ' رأی بلیناس نوشته است (رجوع کنید به کراوس ، ج 1، فهرست ، ذیل «بلیناس »؛
فوک ، ج 4، فصل 12 و شرح ) که قسمتهایی از آنها را کراوس منتشر کرده است ( > جابربن حیّان ، متون برگزیده < ، 1935).

2) رسالة فی تأثیرالرّوحانیّات فی المرکّبات (نسخة استانبول ، اسعد افندی ، ش 1987؛
پلسنر، 1931، ج 4، ص 551 و بعد)، وهبی ، ش 892؛
چستربیتی (نیز رجوع کنید به بومن ، ج 14)؛
برای دیگر نسخه ها رجوع کنید به کراوس ، ج 2، ص 293، پانویس 5).

3) المدخل الکبیر الی ' علم افعال الرّوحانیات ، که در تمام نسخه ها به دنبال شمارة 2 آمده است (ترجمة عبری در پاریس ، نسخة عبری 1016 و اشتاین شنایدر نسخة ش 29 نیز رجوع کنید به اشتاین شنایدر، > ترجمه های عبری قرون وسطی < ، ص 846 و بعد؛
پلسنر، همانجا).

4) کتاب طلاسم بلیناس الاکبر لولده عبدالرحمان (!) (پاریس نسخة ش 2250، گ 84 ـ134) که با کتاب بلیناس لابنه فی الطلسمات یکی است (برول .پت . ، ج 1، ص 66، گ 41 پ ـ 72 پ ؛
کتابخانة سلطنتی برلین ، ج 5، ش 5908).

5) کتاب ابلوس الحکیم یکی از منابع فهرستهای تصاویری است که باید روی سنگهای سیّارات حک شود (مجریطی ، ص 107ـ124). اینکه آیا این کتاب همان > کتاب تخیّلات < است که آلبرت کبیر از آن در کتاب De libris (نیز رجوع کنید به کارمودی ، ص 58 به بعد) نقل کرده ، هنوز مورد بحث و گفتگوست .

6) کتاب هرمسیِ ذخیرة الاسکندر ، که ارسطو آن را از آپولونیوس گرفته و به اسکندر داده است ، روسکا (1926، ص 68ـ107) بتفصیل از آن بحث ، و بعضی از قسمتهایش را ترجمه و منتشر کرده است ؛
این کتاب همچنین حاوی بعضی از طلسمهایی است که آپولونیوس آنها را در چندین شهر قرار داده است . ارتباط مقدّمة این کتاب با روایت بابلی دربارة «طوفان » را پلسنر (1954، ج 2، ص 52 به بعد) بیان کرده است (برای متنهای عربی متعلق به آثار شمارة 1 تا 6 که روسکا منتشر کرده رجوع کنید به پلسنر، 1927، ج 16، ص 83 به بعد).

7) در شمارة 3، مؤلّف چندین بار به رسالة السحر خود، که هنوز در عربی ناشناخته است ، اشاره می کند؛
لیکن شاید کتاب عبری مِلخِت مُشکِلِت (اشتاین شنایدر، > ترجمه های عبری ... < ، ص 848؛
همچنین رجوع کنید به > مجلة انجمن خاورشناسی آلمان < ، ج 14، 1891، ص 444) با آن ارتباط داشته باشد.

8) قزوینی در مواضع بسیار از عجایب المخلوقات (رجوع کنید به فهرست باخر، ص 70) از کتابی به نام کتاب الخواصّ تألیف بلیناس ، که تاکنون نشانی از آن به دست نیامده ، مطالبی نقل می کند. اشتاین شنایدر این عنوان را ساختگی می داند ( > ترجمه های عبری ... < ، ص 845، پانویس 7).

شماری عظیم از متون لاتینی و متون به زبان اروپایی را که به بلینوس (بِلِنُس و مانند آن ) نسبت داده اند در اینجا نمی توان مورد بحث قرار داد (نیز رجوع کنید به همو، > ترجمه های اروپایی ... < ، فهرست ؛
کارمودی ، فهرست ). اما شکّی نیست که بعضی از آثار مؤلّفانی که کتابهای آنان در > کتاب الاحجارشاه آلفونس دهم < ، با تکثیر و تصحیح قسمتی از آن از مونتانا ، 1881، تحلیل شده ترجمه هایی است از کتابهای عربی منسوب به آپولونیوس (رجوع کنید به سیاهة کامل سارتون ، ج 2، بخش 2، ص 837). از جملة این مؤلفان اند: الف ) ابولیس (رمز این نام کشف نشده است ، نیز رجوع کنید به داربی ، ج 1، ص 251 به بعد)؛
ب ) ایلوز ؛
ج ) بِلینوس و ایلوس ؛
د) پلینیوس و هرمُز (هرمس ). از مقایسة این اسامی با صورتهای نام آپولونیوس در عربی در آغاز این مقاله شواهد کافی به دست خواهد آمد.

کتاب یونانی > طالع بینی آپولونیوس تیانایی < ، همزمان به کوشش نایو ( > آباءشناسی سریانی < ، ج 1، بخش 2، 1907، ص 1363 به بعد) و ف . بال ( > فهرست کتب خطی ستاره شناسی یونانی < ، ج 7، 1908، ص 175 به بعد) طبع شده و مشتمل بر قطعاتی است که ترجمة لاتینی آنها را از عربی می توان در موزة بریتانیا (نسخة خطی سلطنتی 12، یکصد و هجده ؛
کارمودی ، ص 73)، و حتی یک ترجمة انگلیسی در نسخة اسلوآن 3826، پیدا کرد (برای نسخة دیگر خطّی لاتینی (واتیکان ) رجوع کنید به کارمودی ، همانجا). همچنین ترجمة متون مشابهی از عربی ، در نسخة اسلوآن 3848، آمده است . نام شاگرد آپولونیوس که متن یونانی به وی تقدیم شده با نام مؤلف اثری که متن سریانی و عربی آن را لوی دلاّ ویدا (رجوع کنید به منابع ) تصحیح کرده یکی است .

شاگرد دیگر آپولونیوس آرتفیوسِ مشهور (نه آرلِتیوس ، در بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 429، و نه آترفیوس ، که در > ذیل < ، ج 3، ص 1208 آمده است )، مؤلف > کلید حکمت < است که اصل عربی آن ، مفتاح الحکمة ، را لوی دلاّ ویدا کشف و در مجلة اسپکولوم (دورة 8، 1938، ص 80 ـ 85) معرفی کرده است (رجوع کنید به کراوس ، ج 2، ص 298 و بعد).

---

منابع :
(1) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، لبنان 1403/1983؛
(2) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل ، لایپزیگ 1871ـ1872؛
(3) ( محمدبن طاهر ابوسلیمان سجستانی ، صوان الحکمة و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، تهران 1974؛
(4) محمدبن محمد بلعمی ، تاریخ بلعمی : تکمله و ترجمة تاریخ طبری ، به تصحیح محمدتقی بهار، چاپ محمد پروین گنابادی ، تهران 1353 ش ؛
(5) بلینوس ، سرّ الخلیقة و صنعة الطبیعة : کتاب العلل ، چاپ اورسولا وایسر، حلب 1979 ) ؛
(6) زکریابن محمد قزوینی ، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات ، چاپ فاروق سعد، بیروت 1978؛
(7) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(8) ( حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمة حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران 1361 ش ) ؛
(9) مسلمة بن احمد مجریطی ، غایة الحکیم ، چاپ ریتر، 1933؛
(10) احمدبن اسحاق یعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ، چاپ هوتسما، لیدن 1883؛


(11) A. E. Affifi, "The influence of Hermetic literature on Moslem thought," BSOAS , XIII, (1951);
(12) W. Bacher, Nizہmف's Leben und Werke, und der Zweite Teil des Nizamischen Alexanderbuches ... Beitrage zur Geschichte der persischen Literatur und der Alexandersage, Leipzig & Gottingen 1871;
(13) Moh ¤ ammad b. Moh ¤ ammad Bal ـ am ¦ â , Chronique de ... Tabari traduite sur la version persane d'Abou-Ali Mo ـ hammad Bel ـ ami , tr. H. Zotenberg, Paris 1867-1874;
(14) J. Bowman, Glasgow Univ. Or. Soc., Transactions , XIV, 1950-1952;
(15) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(16) F. J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation , Berkeley, Calif. 1956;
(17) G. O. S. Darby, "The mysterious Abolays," Osiris , I (1936);
(18) J.W. Fدck, Ambix , IV, 1951;
(19) W. Hertz, Gesammelte Abhandlungen , 1905;
(20) Kخniglichen Bibliothek zu Berlin, Die HandschrifVerzeichnisse der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin , von W. Ahlwardt, vol. 5, Berlin 1893;
(21) P. Kraus, Ja ¦ bir ibn H ¤ ayya ¦ n: contribution ب l'histoire des idإes scientifiques dans l'Islam , Cairo 1942-1943;
(22) G. Levi Della Vida, La Dottrina e i Dodici Legati di Stomathalassa, Atti Acc. Naz. Lin., Cl. Sci. mor. stor. fil., VIII/III, fasc. 8, Rome 1951;
(23) Louis Massignon, "Inventaire de la littإrature hermإtique arabe," in A. J. Festugiةre, La rإvإlation d'Hermةs Trismإgiste , vol. I, Paris 1944;
(24) M. Plessner, "Beitrجge zur islamischen Literaturgeschichte, I. Studien zu arabischen Handschriften aus Stambul, Konia und Damaskus," Islamica , IV (1931);
(25) idem, "Hermes Trismegistus and Arab science", Studia Islamica , II (1954);
(26) idem, "Neue Materialien zur Geschichte der Tabula Smaragdina ," Islamica , XVI (1927);
(27) idem, Der o l ¨ o c i m o n o c ¨ z des Neupythagoreers ، Bryson' , 1928;
(28) J. Ruska, Tabula Smaragdina , 1926;
(29) idem, Turba Philosophorum , 1931;
(30) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Florida 1975;
(31) M. Steinschneider, Euklid bei den Arabern, Zeitschrift fدr Mathematik und Physik, Historisch-Literarische Abteilung , vol. XXXI, 1886;
(32) idem, European غebersetzungen aus dem Arab., II, SBAk. Wien , 1905;
(33) idem, Hebrew غbersetzungen des Mittelalters ;
(34) H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke .

/ م . پلسنر ، با اندکی تلخیص از ( د. اسلام ) /