بَلیانی ، خاندان ، از عرفا و علمای سده های هفتم و هشتم . این خاندان به قریة بلیانِ کازرون ، در استان فارس ، منسوب بوده است . عرفای خاندان بلیانی از مشایخ سلسلة سهروردیه * بودند و جدّ این خاندان ، اسماعیل ، تنها فرزند ابوعلی * دقّاق (متوفی 405)، عارف قرن چهارم ، بود (جامی ، ص 264؛ مظفریان ، ص 279؛ اذکائی ، ص 126). زرکوب شیرازی (ص 140)، شیخ علی دقاق نسائی را از اسباط (دخترزادگان ) شیخ ابوعلی دقاق نیشابوری ، آخرین جدّ این خاندان ، خوانده است . برخی از علما و عرفای خاندان بلیانی عبارت اند از:

1) امام الدین مسعود بلیانی (565 ـ 655). لقب او را گاهی ضیاءالدین نیز نوشته اند. امام الدین از شیخ اصیل الدین شیرازی خرقه گرفت . اصیل الدین بر طریقت رکن الدین سجاسی (متوفی 606) بود که به واسطة قطب الدین ابهری از خلفای ضیاءالدین ابوالنجیب عبدالقاهر سهروردی (490ـ563) به شمار می آید (اذکائی ، ص 126ـ127). در میان فرزندان امام الدین ، مسعود، عبدالله ، علی و محمد از همه مشهورترند (همان ، ص 127).

2) اوحدالدین عبدالله بن مسعود بلیانی . در حدود 613 متولد شد. از خردسالی با آوازی خوش ذکر می گفت و شعر می خواند. از یازده سالگی به ارشاد ابوبکر زاهد همدانی و پدرش ، امام الدین مسعود، به زهد و ریاضت پرداخت (شمس ، ص 72؛ جامی ، همانجا). وی از پدرش خرقه گرفت ، و با اینکه در زمان خود از عرفای بزرگ بود، دست از طلب برنداشت . هنگامی که نجیب الدین علی بُزْغُش (متوفی 678)، از اصحاب شیخ شهاب الدین سهروردی ، به شیراز وارد شد عبدالله به دیدار او رفت ، اما خود را بی نیاز از راهنمایی نجیب الدین دید (شمس ، ص 72ـ73؛ جامی ، ص 264ـ266). اوحدالدین با سعدی مصاحبت داشت و به خانقاه او در شیراز می رفت (جامی ، ص 266). گویند که صفی الدین اردبیلی (متوفی 735) به دیدار اوحدالدین عبدالله آمد و اوحدالدین ، تربیت و ارشاد او را به شیخ زاهد گیلانی (متوفی 700) واگذار کرد (ابن بزاز، ص 105ـ106). کرامات چندی به او نسبت داده و اشعار و کلماتی نیز از وی نقل کرده اند (جامی ، ص 267ـ 268؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 3، ص 694). مهمترین اثر وی رسالة عینیة الوجود یا الدائرة و الاحدیة دربارة وحدت وجود و معرفت خداوند است (آقابزرگ طهرانی ، ج 8، ص 3؛ مظفریان ، ص 285). وفات او را در 686 (جامی ، 268) یا 683 (زرکوب شیرازی ، همانجا) نوشته اند. وی در خانقاه خود در قریة بلیان به خاک سپرده شد (همان ، ص 141). از فرزندان اوحدالدین عبدالله تنها از سراج الدین یاد کرده اند که از شاگردان پسر عمویش ، امین الدین بلیانی * ، بود. از نوادگان وی می توان از تقی الدین بلیانی * (وفات بعد از 1036)، صاحب تذکرة مشهور عرفات العاشقین ، و اوحدالدین عبدالله حسینی مشهور به عبدالله اولیای بلیانی ، صاحب ریاض الطالبین و شکریه ، نام برد (شمس ، ص 75ـ76؛ بغدادی ، ج 1، ستون 463؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 11، ص 329؛ منزوی ، ج 2، بخش 1، ص 1263).

3) زین الدین علی فرزند امام الدین مسعود بلیانی . وی از علما وعرفای عصر خود بود. کتاب مصابیح ( السنه ) و کتب احادیث را نزد قاضی القضات مجدالدین اسماعیل بن نیکروز خواند و نزد امام مجدالدین فرغانی و شمس الدین ابوسعید نیز علوم دینی را فراگرفت (زرکوب شیرازی ، ص 142). زین الدین در 693ـ694 درگذشت و در خانقاه فرزندش ، امین الدین محمد بلیانی ، در جوار مقبرة شیخ ابوبکر زاهد همدانی مدفون است (همانجا؛ اذکائی ، همانجا). وی دارای چهار پسر بود که مشهورترین آنها امین الدین محمد بلیانی است (شمس ، ص 78).

4) امام الدین محمد فرزند امام الدین مسعود بلیانی . از او جز اینکه جانشین امین الدین محمد شد و نام فرزندش ضیاءالدین مسعود (دوم ) است ، اطلاع دیگری در دست نیست . اما فرزند ضیاءالدین مسعود به نام سعیدالدین محمد (متوفی 758) از مشایخ خاندان بلیانی است (همان ، ص 96؛ اذکائی ، ص 129).

5) سعیدالدین ابوسعد محمدبن مسعود بلیانی ، نوة امام الدین محمد، مشهور به مولانا و مکنّی به ابوالمحمدین ، از فقها و محدثین بود و مقدمات معارف زمان خود را نزد شیخ امین الدین محمد بلیانی فراگرفت . وی در رباط شیخ ابوعبدالله محمدبن خفیف شیرازی (متوفی 371) درس می گفت (شمس ، همانجا؛ جنید شیرازی ، ص 61ـ62). گویند در محضر او هزاران نفر از صالحان و عابدان برای استماع حدیث و خواندن صحیح بخاری حاضر می شدند (جنید شیرازی ، ص 63ـ64). سعیدالدین در 758 درگذشت و او را در همان رباط که تدریس می کرد، دفن کردند (همان ، ص 64). برخی از تألیفات او عبارت است از: مطالع الانوار فی شرح مشارق الانوار ، شفاءالصدور ، ا لمحمّدَیْن ، المسلسلات ، روضةُالرائض فی علم الفرائض ، جامع المناسک و شرح ینابیع الاحکام که آن را به پایان نبرد (همان ، ص 63). کتاب دیگر وی ، سِیَر سَیّد الانوار یا مولودالنبی (به عربی المنتقی فی سیرمولد النبی المصطفی (ص ) )، را فرزندش ، عفیف الدین ابوالمحامد (متوفی 802)، در 760 با نام سیر کازرونی و سیر عفیفی به فارسی ترجمه کرد. ترجمة دیگر این اثر با عنوان نهایة المسؤول فی روایة الرسول ، به قلم عبدالسلام بن علی ابرقوهی (قرن هشتم ) است که به چاپ رسیده است (شمس ، ص 97ـ 98؛ خواندمیر، ج 3، ص 294). سعیدالدین دو فرزند داشت و چنانکه از کنیت او (ابوالمحمدین ) برمی آید، نام هردو محمد بوده است (اذکائی ، همانجا).

6) عفیف الدین محمد فرزند سعیدالدین محمد که در 727 زاده شد. وی از محدثان به شمار می آید و صاحب تألیفاتی است چون : شرح البخاری که از شروح بسیار دیگر برای این اثر یاری جسته ، و الاربعین فی فضل العلم ، که طاووسی آن را از او شنیده است . او اسانید مهم و با ارزشی در کتابی به نام شعب الاسانید فی روایة الکتب و المسانید جمع آورد (سخاوی ، ج 10، ص 21). عفیف الدین در 802 در نجد وفات یافت و همانجا به خاک سپرده شد (همانجا).

7) نسیم الدین ابوعبدالله محمد فرزند سعیدالدین محمد. در 735 در کازرون زاده شد و در 810 وفات یافت . او در فقه و علوم عربی فاضل بود و اجازة روایت داشت . تقی الدین فاسی از شاگردان اوست (شمس ، ص 98ـ99؛ سخاوی ، ج 10، ص 22).

از خاندان بلیانی شیوخ دیگری نیز در کتب تذکره و تاریخ یاد شده اند، مانند جمال الدین بلیانی (متوفی 741)، معین الدین حسینی بلیانی (متوفی 779)، عمادالدین بلیانی ، غریبی بلیانی ، که اطلاع زیادی از ایشان در دست نیست (مظلوم زاده ، ج 8، 4596ـ4597).

---

منابع :
(1) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ابن بزاز، صفوة الصفا ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز 1373 ش ؛
(3) پرویز اذکائی ، «بلیانی ، پیر خواجو»، میراث جاویدان ، سال 1، ش 3 (پاییز 1372)؛
(4) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 5، بیروت 1410/1990؛
(5) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس من حضرات القدس ، چاپ محمود عابدی ، تهران 1370 ش ؛
(6) معین الدین جنیدبن محمود جنید شیرازی ، شدّالازار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار ، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال ، چاپ مجدد تهران 1366 ش ؛
(7) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1353 ش ؛
(8) احمدبن ابی الخیر زرکوب شیرازی ، شیرازنامه ، چاپ بهمن کریمی ، تهران 1310 ش ؛
(9) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(10) محمد جواد شمس ، «خاندان بلیانی »، معارف ، دوره 14، ش 2 (مرداد ـ آبان 1376)؛
(11) منوچهر مظفریان ، کازرون در آیینة فرهنگ ایران ، شیراز 1373 ش ؛
(12) محمد مهدی مظلوم زاده ، «مکاتب و مدارس اسلامی کازرون تا اواخر دورة قاجار»، در ناموارة دکتر محمود افشار ، چاپ ایرج افشار، ج 8 ، تهران 1373 ش ؛
(13) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش .

/ پرویز اذکائی /