بِلگِرامی ، عبدالجلیل بن احمد حسینی واسطی ، شاعر پارسی گوی هند در قرن دوازدهم . وی از سادات واسطی است که در حدود 614 به بلگرام مهاجرت کردند (ریو، ج 3، ص 963). سلسلة نسب او به زید بن زین العابدین علیه السلام می رسد (بلگرامی ، ص 161).

بلگرامی در 13 شوال 1071 در بلگرام به دنیا آمد. علوم عقلی و نقلی را از شیخ غلام نقشبندی لکهنوی (متوفی 1127؛ رحمان علی ، ص 108؛ قاسمی ، ص 26) و سند حدیث را از سید مبارک محدث بلگرامی شاگرد نورالحق (رحمان علی ، همانجا؛ گوپاموی ، ص 492) فرزند شیخ عبدالحق محدث دهلوی آموخت (گوپاموی ، همانجا). در 1104 رهسپار دکن شد. در اورنگ آباد با ناصرعلی سرهندی (متوفی 1108) شاعر پارسی گوی هند، ملاقات کرد (خوشگو، دفتر 3، ص 157)، اما بزودی به وطن بازگشت و در 1111 به دربار اورنگ زیب (حک : 1068ـ 1118) راه یافت (قانع ، ص 406). در فاصلة سالهای 1112 تا 1130 منصبهای تیولداری (جاگیری ) و دبیری (بخشیگری ) و وقایع نگاری را به عهده داشت (همانجا؛ ایرانیکا ، ذیل «عبدالجلیل بلگرامی »؛ خوشگو، دفتر 3، ص 156)، اما در 1130 همة این مناصب را به پسرش ، سیدمحمد، سپرد و خود به دهلی رفت (قانع ، همانجا) و سرانجام در 23 ربیع الا´خر 1138 در شاهجهان آباد درگذشت و طبق وصیتش در زادگاهش بلگرام دفن شد (خوشگو، دفتر 3، ص 157؛ رحمان علی ، ص 109؛ گوپاموی ، ص 493). غلامعلی آزاد بلگرامی * (متوفی 1200)، شاعر و تذکره نویس هند که نوه و شاگرد بلگرامی نیز بود، در رثای وی قصیده ای سروده است مشتمل بر 101 بیت با چهار مطلع که همة مصراعهای آن ماده تاریخ وفات بلگرامی است (قانع ، ص 412).

بلگرامی در تفسیر و حدیث و تاریخ و لغت و ادب و شعر و موسیقی مهارت داشت و به زبانهای عربی و فارسی و ترکی و هندی شعر می سرود (رحمان علی ، ص 108؛ گوپاموی ، ص 492). در شعر ابتدا «طرازی » و «واسطی » و سپس «عبدالجلیل » و «میرجلیل » تخلص می کرد (قاسمی ، ص 26). در میان دانشوران و عالمان عصر خود و نیز امیران و رؤسا جایگاهی ویژه داشت . بیشتر تدریس می کرد و در فنّ شعر نقّادی معتبر بود (قاسمی ، ص 27). وی بویژه در سرودن ماده تاریخ مهارت داشت و به مناسبتهای گوناگون ، مانند جلوس پادشاهان ، وزارت و امارت ، فتح و کشورگشایی و درگذشت بزرگان ، ماده تاریخ می سرود. از جمله هنگامی که اورنگ زیب در 1111 قلعة ستاره ، از قلعه های معروف دکن ، را فتح کرد، برای آن یازده قطعه ماده تاریخ به زبانهای فارسی و عربی و ترکی و هندی سرود، با عنوان «گلزار فتح شاه هند» و «طُویْنامه (= جشن نامة ) فیروزی شاه عالمگیر» (رحمان علی ، ص 108؛ بلگرامی ، ص 164).

دوران شعر هندی و فارسی در عصر اورنگ زیب معمولاً به سبب دو گرایش معروف است : مثنوی سرایی ، و احیای دلبستگی شاعران مسلمان هند به زبان هندی . در شعر بلگرامی نمونه های آشکار هر یک از این دو گرایش را می توان یافت که پس از وی آزاد بلگرامی آن را به نسلهای بعد منتقل کرد ( ایرانیکا ، همانجا).

بلگرامی آثار بسیاری به نظم و نثر داشته ، اما تنها برخی از آنها باقی مانده است . از جمله آثار منظومِ اوست : 1) دیوان شعر (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 4، ص 1248)؛ 2) مثنوی امواج خیال ، در تعریف و توصیف شهر بلگرام ؛ 3) مثنوی دربارة مرگ خدمتکارش که هنگام سفر به دکن او را همراهی می کرد؛ 4) طوبی (منزوی ، 1348ـ1351 ش ، ج 4، ص 2995) یا مثنوی در بیان کدخدایی (= عروسی ) فرخ سیر پادشاه تیموری (متوفی 1131) با دختر راجه اجیت سینگ در 1127. علی اصغر بلگرامی ، در فارسی بلگرام ، نام این مثنوی را «جواهرالفردوس » نوشته است ولی نسخة چاپی آن (چاپ سنگی ، لکهنو 1882، 1299، کلکته 1882) دارای این عنوان نیست (قاسمی ، ص 28). این مثنوی از نظر تاریخ و جامعه شناسی بسیار اهمیت دارد، زیرا شاعر علاوه بر نظم واقعه ای تاریخی ، از همة سنّتها و رسمها و جشنهای عروسیِ دوران خود، به زبانی ساده اما بتفصیل ، یاد کرده است ؛ 5) مثنوی در بیان عروسی ارشادخان ، فرزند نواب امین الدوله انصاری ، که در 1137 سروده شده است ؛ 6) پَدْماوَت ، مثنوی ملمّع ، به فارسی و هندی ، در بیان یکی از داستانهای باستانی هند، یعنی ماجرای عشق رَتَنْسینه و پَدماوَتی . این اثر شبیه قصّة پدماوتِ ملک محمد جایِسی * است که این داستان را نخستین بار او به زبان هندی تألیف کرد (رجوع کنید به اته ، ص 93ـ94؛ ریو، ج 3، ص 1036). بلگرامی با تألیف این اثر، سنّتی را که در میان ادیبان مسلمان هند با امیرخسرو دهلوی * آغاز شد و در زمان سلطنت اکبرشاه (حک :963ـ1014) در پدماوت جایسی و دیوان هندیِ عبدالرحیم خان خانان به اوج اعتلا رسید به پایان رسانید، و آن توجه به شعر هندی بود ( ایرانیکا ، همانجا)؛ 7) جواهرالکلام ، فرهنگ منظوم فارسی ، ترکی ، عربی ، هندی .

آثار منثور بلگرامی عبارت است از : 1) انشای عبدالجلیل ، به نثر متکلف فارسی آمیخته به نظم ، مشتمل بر شرح سفر مؤلف به دکن و فتح دژ ستاره ، و حاوی اطلاعات مهم تاریخی و ادبی (رجوع کنید به منزوی ، 1362ـ1370 ش ، ج 5، ص 265). میرحیدر متخلص به امیر بلگرامی ، که شاید همان امیرحیدربن نورحسین بن غلامعلی آزاد بلگرامی (متوفی 1217) باشد، عبارتهای دشوار عربی این اثر را در 1186 و با عنوان کلمات النبیل فی شرح انشاء میرعبدالجلیل شرح کرده است (منزوی ، 1362ـ 1370 ش ، ج 5، ص 266؛ نیز رجوع کنید به کتابخانة گنج بخش ، ج 1، ص 511)؛ 2) مکاتیب جلیل (یا منشآت جلیل که در هند به فارسی و فرانسوی چاپ شده است : مشار، ج 4، ستون 5016؛ یا رقعات جلیل یا انشای جلیل : منزوی ، همانجا)، نامه های بلگرامی به پسرش سیدمحمد است . این اثر به نثری ساده و پر از مطایبات است و در بیان وجوه گوناگون زندگی مؤلف ، شوق وافرش به گردآوری کتابها، شور و هیجان و گاه سرخوردگی از اشتغالات ادبیش ، حمایت وی از شاعران هندی ، و مناسباتش با اشراف مغول ، یکی از نمونه های خوب نثر فارسی هندی در قرن دوازدهم است ( ایرانیکا ، همانجا). نسخه ای از مکاتیب به خط نستعلیق مورخ 1128، مشتمل بر 39 نامة عرفانی ، و نسخة دیگر آن مورخ 1130 است (آقابزرگ طهرانی ، ج 22، ص 145؛ نیز رجوع کنید به دانشگاه تهران ، ج 14، ص 3623). به نوشتة علی اصغر بلگرامی در فارسی بلگرام ، عبدالجلیل نامه های ضیاءالله بلگرامی را نیز گرد آورده بود (قاسمی ، ص 28).

در میان فرزندان و نوادگان عبدالجلیل ، علاوه بر سیدمحمد مذکور، متوفی 1185 و صاحب مختصرالمُستَطْرف و تاریخ تبصرة الناظرین به زبان فارسی ، نوة دختری عبدالجلیل ، سیدیوسف بن محمد اشرف نیز مشهور است . این عالم حنفی ، که در 1116 متولد شد، شاگرد سیدعبدالجلیل و محمد طفیل أترولوی و همدرس پسرخاله خویش غلامعلی آزاد بلگرامی * بود، در 1172 درگذشت و تنها اثر یادشده از وی الفرع النّابت من الاصل الثابت در توحید شهودی است (رحمان علی ، ص 83، 219ـ220؛ صدیق حسن خان ، ج 3، ص 238ـ239، 248ـ249؛ حسنی ، ج 6، ص 261، 424). عبدالله بن سید آل احمد، متولد 1248 و متوفی 1305 نیز از مشاهیر خاندان واسطی حسینی است که معلوم نیست از احفاد عبدالجلیل باشد. از او آثاری نیز باقی مانده است که تذکره ای به نام دفتر عصمت دربارة زنان شاعر از آن جمله است (رحمان علی ، ص 104ـ105؛ حسنی ، ج 8، ص 285).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازادة شفق ، تهران 1351 ش ؛
(3) تقی رضا بلگرامی ، «علامه میرعبدالجلیل واسطی بلگرامی کی فارسی تاریخ گوئی »، دانش ، ش 22 (تابستان 1369)؛
(4) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، حیدرآباد دکن 1382ـ1410/ 1962ـ1989؛
(5) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، دفتر 3: تذکرة شعرای فارسی ، چاپ سیدشاه محمدعطاءالرحمان عطاکاکوی ، پتنه 1378/1959؛
(6) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج 14، 1340 ش ؛
(7) رحمان علی ، تذکرة علمای هند ، لکهنو 1332/1913؛
(8) صدیق حسن خان ، ابجدالعلوم ، ج 3، بیروت 1296؛
(9) شریف حسین قاسمی ، «مثنوی میرعبدالجلیل بلگرامی در بیان عروسی فرخ سیر پادشاه تیموری »، مجلة روابط فرهنگی هند و ایران ، ج 31، ش 1 و 2 (1978)؛
(10) غلام علی شیرین عزت الله قانع ، تذکرة مقالات الشعراء ، چاپ حسام الدین راشدی ، کراچی 1957؛
(11) کتابخانة گنج بخش ، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش ، تألیف عارف نوشاهی ، اسلام آباد 1365ـ1369 ش ؛
(12) محمد قدرت الله گوپاموی ، تذکرة نتائج الافکار ، بمبئی 1336؛
(13) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355 ش ؛
(14) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش ؛
(15) همو، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ 1351 ش ؛


(16) Encyclopaedia Iranica , s.v. " ـ Abd-al-J § alil Belgra ¦ m ¦ â " (by M. Siddiqi);
(17) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , Oxford 1966.

/ طاهره اسماعیل زاده /