بلکاتگین (بِلگاتگین / بیلگه تگین ) ، نام دو تن از سرداران ترک در دورة سامانیان و غزنویان . بِلکا (بیلگه ) به معنای «خردمند و حکیم » و پسوند تگین (تکین ) به مفهوم «امیر و شاهزاده » است (کاشغری ، ج 1، ص 11).

1) پس از مرگ اَلْبْتَکین (اَلْپْتَکین / اَلْپْتَگین ، 352) حاکم غزنه ، پسرش ، ابواسحاق ، به حکومت رسید. با مرگ او در 355 سربازان ترک بلکاتگین را که حاجب بزرگ ابواسحاق بود (ابن بابه ، ص 314) به حکومت برگزیدند (شبانکاره ای ، ص 32). وی نخست نامه ای به دربار سامانیان فرستاد و فرمانبرداری خود را از آنان اعلام کرد. در بخارا گروهی از سرداران با قدرت گرفتن ترکان مخالف بودند، ازینرو فائق ، سردار سامانی ، به جنگ بلکاتگین رفت ، اما شکست خورد (همانجا). براساس دو سکة به دست آمده ، بلکاتگین منصوربن نوح را امیر خود خوانده است (بازورث ، ج 1، ص 37)، اما او حکومتی تقریباً مستقل از سامانیان داشت . دوران حکومت او را چهار (فخر مدبر، ص 246)، هفت (ابن بابه ، ص 315) و ده سال (منهاج سراج ، ج 1، ص 227) برشمرده اند. بلکاتگین در 362، در جنگی برای تصرف قلعة کودیز یا گردیز کشته شد (ابن بابه ، همانجا؛ فخر مدبر، ص 246ـ247؛ شبانکاره ای ، همانجا). ناصرالدین سبکتگین ، بنیانگذار سلسلة غزنوی ، از سرداران بلکاتگین بود که پس از بوری تکین (جانشین بلکاتگین ) به حکومت غزنه رسید (ابن بابه ، همانجا). فخر مدبر از سلاحهای بلکاتگینی نام می برد که سلطان مسعود غزنوی (حک :421ـ432) در جنگ از آنها استفاده می کرده و احتمالاً به نام یا ابتکار بلکاتگین ساخته شده بود (ص 263، 269).

2) بلکاتگین ، سردار سلطان محمود غزنوی (387ـ421) و پسرش سلطان مسعود. او نخست حاجب سلطان محمود بود (گردیزی ، ص 189) و سپس به خدمت سلطان مسعود در آمد و نزد او منصب حاجب بزرگ را یافت (بیهقی ، ص 190، 197) و حکومت بَغلان و تُخارستان را نیز به عهده داشت (همان ، ص 320ـ321). او در 426 در نیشابور درگذشت .

---

منابع :
(1) ابن بابه ، رأس مال الندیم ، میکروفیلم ش 175 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران از نسخة خطی ش 3296 کتابخانة نور عثمانیه ؛
(2) کلیفورد ادموند بازورث ، تاریخ غزنویان ، ترجمة حسن انوشه ، ج 1، تهران 1356 ش ؛
(3) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد 1356 ش ؛
(4) محمدبن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1363 ش ؛
(5) محمدبن منصور فخرمدبر، آداب الحرب و الشجاعه ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران 1346 ش ؛
(6) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الاخبار ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1347 ش ؛
(7) عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، یا، تاریخ ایران و اسلام ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران 1363 ش ؛


(8) Mah ¤ mu ¦ d b. Hدseyin Ka ¦ s § g ¦ ar ¦ â , Divanد Lu ª gat - it - TدrkTercemesi , tr. Besim Atalay, Ankara 1985-1986.

/ مهین فهیمی /