بُلُغان خاتون ، نام سه تن از همسران ایلخانان ایران . واژة مغولی بلغان (یا بولوغان ) که در منابع پارسی به صورتهای مختلف آمده ، به معنای سمور است (رجوع کنید به استرآبادی ، ذیل «بولغان »؛
دورفر ، ج 1، ص 215). بنابر سنتی که روبروکی (ص 78) با کراهت از آن یاد می کند، هر سه همسر خان به جانشین وی به ارث رسیدند و در دربار نفوذ بسیاری داشتند. نام آنها بویژه در موارد وساطت آنان برای نجات جان شورشیان محکوم به اعدام به میان می آید.

1) بلغان خاتون بزرگ ، یکی از منسوبان «بوقا یارغوچی » (قاضی )، نهمین همسر اباقاخان * بود و خان او را از مِرْتِی خاتونِ قونقورات و دِسپینه خاتون (دختر میخائیل هشتم پالایولوگوس ) بیشتر می پسندید. او مادر ملکه ، دختر اباقاخان ، بود و غازان ، نوة خان ، را نیز مانند پسر خود بزرگ کرد. پس از مرگ اباقا در 680، پسرش اَرغون خان * او را به زنی گرفت . در جمادی الا´خرة 681، او در بخشودگی خواجه وجیه الدین فَریومَدی ، که به شرکت در توطئة بر ضد ارغون متهم شده بود، سهم مهمی داشت . در مبارزة ارغون با احمد تگودار * در 683، اتکای ارغون بر پشتیبانی و رایزنی بلغان خاتون چنان آشکار بود که امیر بوقا، در موقع حساس آزادی او (ارغون ) از زندان احمد، ناچار شد ارغون را از اندیشة شور با بلغان بازدارد. احمد تگودار نیز با بلغان به احترام رفتار می کرد (رشیدالدین فضل الله 1957، ص 54 ـ 55؛
وصّاف حضرة ، ص 130ـ133). بلغان در 23 صفر 685 در کنار رود کُر درگذشت و تابوتش را به سَجاس در جنوب غربی سلطانیه ، که یکی از مدفنهای مفروض خود ارغون بود، بردند (رجوع کنید به زیپولی ، 1978). ارغون پاره ای از اشیای پر ارزش بلغان را نگاه داشت و بقیه از جمله هدایای گرانبهایی را که اباقاخان به وی داده بود، به غازان داد. بعدها ارغون زن دیگری را به همین نام جانشین بلغان خاتون کرد (رجوع کنید به شمارة 2، سطور زیر).

بلغان خاتون نزد ارغون و پدرش به یک اندازه ارزش و احترام داشت . داستان ابراز تمایل او بر اینکه پس از مرگش زنی از خاندان او به همسری ارغون درآید حکایت از موقعیت ممتاز او دارد. بر این پایه ، ارغون در جستجوی همسری مناسب ، رسولانی به چین فرستاد. خان بزرگ ، کوکاچین را همراه مارکو پولو نزد او فرستاد ولی پیش از رسیدن او ارغون مرده بود و کوکاچین به همسری غازان درآمد و او اردوی پیشینِ دوقوزخاتون را به عروس داد. کوکاچین در شعبان 695 درگذشت (رجوع کنید به رشیدالدین فضل الله ، 1940، ص 39ـ40؛
پولو، ص 38).

2) بلغان خاتون «معظّمه »، دختر اوتْمان ، پسر اوبِتای نویانِ قونقورات ، در 9 ربیع الاول 689، مقارن نوروز، به ازدواج ارغون درآمد و در اردوی پیشین بلغان خاتون بزرگ مستقر شد. پس از مرگ ارغون در 690، عموی او گیخاتو پس از بازگشت از اَلاتاغ ، در شعبان 691، با وی ازدواج کرد و از او صاحب پسری به نام چیْنگ پولاد شد (این پسر بنا بر روایت بناکتی ، ص 447، تیری نیز خوانده شده است ). به نوشتة رشیدالدین فضل الله (1940، ص 12)، این ازدواج بر خلاف میل خاتون صورت گرفت .

بلغان خاتون معظّمه ، در بروز جنگ داخلی بین غازان و بایدو نقش مهمی داشت . در این درگیری ، بایدو درصدد برآمد که از خاتون در تحدید اقدامات غازان استفاده کند ولی دریافت که خاتون و حامیان او به غازان وفادارند (همان ، ص 62ـ64، 81؛
بناکتی ، ص 455). پس از فرجام موفقیت آمیز این کشمکش ، یکی از اولین اقدامات غازان ازدواج مجدد با بلغان خاتون ، بیوة پدر خود، بود. عقد این دو که اکنون اسلام آورده بودند، در ذیحجة 694 در نزدیکی تبریز برگزار شد. غازان از این زن پسری داشت به نام اُلجو که در کودکی درگذشت و دختری به نام اُلجای قُتْلُغ که ابتدا با بِسطام خواهرزادة مادر خود (کاشانی ، ص 82) و بعدها با ابوسعید، برادر کوچکتر وی به هنگام (یا قبل از) جلوس وی بر تخت سلطنت در 717، ازدواج کرد و سوگلی و همسر محبوب وی شد (بناکتی ، ص 478؛
عبدالرزاق سمرقندی ، ص 20).

کاشانی (ص 89 ـ90) رأفت او را می ستاید و به مراودات وی با رهبران دینی و مشایخ و حمایت او از مسلمانان اشاره می کند. براثر وساطت بلغان نزد غازان خان ، وزیر صدرالدین زنجانی در 695 و شیخ المشایخ محمود (که از خویشاوندان او خوانده شده است ) در 701 از خطر مرگ نجات یافتند (رشیدالدین فضل الله ، 1940، ص 81، 100، 135؛
وصّاف حضرة ، ص 420؛
بناکتی ، ص 464). دلسپردگی غازان به خاتون در همراهی او در شکار و مشایعت کردن غازان هنگام سومین لشکرکشی او به شام در 702 دیده می شود. بلغان نیز پس از فوت غازان مرتب به زیارت مزار او می رفت و از احترام برادر و جانشین او اولجایتو بهره مند بود. این به تنهایی برای ردّ داستان باور نکردنی برخی از تواریخ ممالیک کافی است که وی را مسئول مسموم کردن غازان قلمداد می کنند (برای نمونه دواداری ، ص 111؛
ابن ابی الفضائل ، ص 93). بلغان تا درگذشت خود در 2 شعبان 709 در بغداد، در امور مملکت فعّال باقی ماند. اشپولر (ص 177) وفات او را در بغداد 708 ذکر می کند، ولی تاریخ گذاری کاشانی در این باب عاری از دقت است . تابوت بلغان خاتون به تبریز برده شد و در آنجا جسد وی در جوار آخرین شوی او در «شام غازان » به خاک سپرده شد (کاشانی ، ص 89).

3) بلغان خاتون خراسانی ، دختر امیر تِسوی (که مادرش مِنگْلی تِگِن دختر ارغون آقا بود) ابتدا قبل از جلوس غازان خان با وی ازدواج کرد. به گفتة رشیدالدین فضل الله او در 690 در نزدیکی فیروزکوه طفل مرده ای به دنیا آورد و غازان را در دومین حملة تعیین کنندة او بر بایدو در 694، تا قسمتی از راه همراهی کرد. وی به یکی از بستگان خود، از پسران کم سن و سال نوروز، پس از سقوط خاندان او در 696، پناه داد. نام بلغان خاتون خراسانی در میانجیگری نه چندان موفقیت آمیز دیگری نیز ذکر شده است (رشیدالدین فضل الله ، 1940، ص 31، 83، 86، 111).

بعد از درگذشت غازان ، وی در 704 هفتمین همسر اولجایتو شد. بلغان خاتون در پنجم صفر 708، احتمالاً در بغداد، درگذشت ؛
گفته اند که وی به یاد موطن خود خراسان ، شهرکی به این نام در بغداد بنا نموده است . موقوفات خانقاهی که بلغان در آنجا بنا کرده بود پس از وفاتش به رشیدالدین سپرده شد (کاشانی ، ص 44، 82).

---

منابع :
(1) ابن ابی الفضائل ، النهج السدید و الدرالفرید ، چاپ و ترجمة بلوشه ، پاریس 1928؛
(2) ( محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، سنگلاخ : فرهنگ ترکی به فارسی از سدة دوازدهم هجری ، چاپ روشن خیاوی ، تهران 1374 ش ) ؛
(3) داودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛
(4) ابوبکربن عبدالله دواداری ، کنز الدرر و جامع الغرر ، ج 9، چاپ رویمر، قاهره 1960؛
(5) رشیدالدین فضل الله ، تاریخ مبارک غازانی : داستان آباغاخان و سلطان احمد و ارغون خان و گیخاتوخان ، چاپ کارل یان ، لاهه 1957؛
(6) همو، کتاب تاریخ مبارک غازانی : داستان غازان خان ، چاپ کارل یان ، لندن 1358/1940؛
(7) عبدالرزاق سمرقندی ، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1353ش ؛
(8) عبدالله بن محمد کاشانی ، تاریخ اولجایتو ، چاپ مهین همبلی ، تهران 1348 ش ؛
(9) عبدالله بن فضل الله وصاف حضرة ، تاریخ وصاف ؛


(10) G. Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1976;
(11) Marco Polo, Il milione , tr. H. Yule, The book of Ser Marco Polo I, 2nd ed. London 1875;
(12) Guillaume Rubruquis, The journey of William of Rubruck to the eastern parts of the world, 1253-55, as narrated by himself , tr. from the Latin and ed., with an introductory notice, by William Woodville Rockhill, London 1900;
(13) B. Spuler, Die Mongolen in Iran , 4th ed., Berlin 1985;
(14) R. Zipoli, "The tomb of Arghدn," in Primo convegno internat. sull Arte dell'Iran Islamico , Venice and Tehran, 1978, 7-37.

/ چارلز ملویل ( ایرانیکا ) /