بلژیک و ایران ، روابط . این روابط ، به طور رسمی ، از اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم آغاز می شود. در آن دوره ، بلژیک به توسعة روابط خود با کشورهای آسیا و افریقا بسیار علاقه مند بود؛ اما در همان زمان ، برای کسب منافع و اکتشافات ، در درجة اول ، متوجه افریقای سیاه بود که بعدها کنگوی بلژیک نام گرفت . این دوگانگی نشان می دهد که تلاش پنجاه سالة دولتمردان بلژیکی در تهران برای گسترش نفوذ صنعتی و بازرگانی کشورشان در ایران (بلژیک . وزارت امورخارجه ، ش 2016.II ، 2478 ، 2888.I ، 2889.II ، ê -IV, VI-V é 2890. ) چنانچه شرایطی ویژه سبب چرخشی ناگهانی در روابط بلژیک و ایران نمی شد، محدود باقی می ماند. این روابط از آن جهت بی نظیر بود که از 1316/ 1898 تا آستانة جنگ جهانی دوم ، بلژیک عدة نسبتاً زیادی مستشار برای سازماندهی یا تجدید سازمان بخشهای گوناگون اداری به ایران فرستاده بود. این «کمک فنی » به درخواست دولت ایران ، اما به اشارة روسیه و بریتانیا، انجام پذیرفت (کاظم زاده ، ص 315). برای درک بهتر موقعیت ، لازم است که وضع مالی مصیبت بار ایران را در اوایل قرن چهاردهم / اواخر قرن نوزدهم به یاد آوریم ؛ بر اثر ولخرجی دولتمردان ایرانی ، بخصوص شاهان قاجار، اخذ وامهای ظالمانة خارجی با شرایطی کمرشکن ضرورت یافته بود؛ بویژه که دولتهای بزرگ وام دهنده ، به عنوان وثیقة قروض اعطایی بانک شاهنشاهی ایران در 1309ـ1310/ 1892 و وامهای بانک استقراضی روس چند سال بعد از آن ، عواید گمرکی را خواستار شده بودند (همان ، ص 268). از یک سو ایران و از سوی دیگر روسیه و انگلستان ، از این نگران بودند که مستشاران کشورهای قدرتمند و توسعه طلب به خدمتِ کشوریِ ایران درآیند، لذا ترجیح می دادند که بلژیکیها به این سمت استخدام شوند.

از آن به بعد، سفارت بلژیک در تهران متعهد شد که موافقتنامه ای در این باره منعقد کند و در روابط بلژیک و ایران ، که تا آن موقع بیشتر جنبة تشریفاتی داشت ، فصل نوینی آغاز شد (بلژیک . وزارت امور خارجه ، همانجا؛ مکاتبات فاورو ، وزیر خارجة بلژیک ، و بینس وزیرمختار بلژیک در تهران ). اول بار، سه مأمور رسمی بلژیکی در 23 شوال 1315/15 مارس 1898 به تهران وارد شدند (بلژیک . وزارت امور خارجه ، ش ê I- . 2981 ). نخستین وظیفة آنان تجدید سازمان گمرک به تقلید از نظام اداری جدید اروپایی بود، شامل لغو اجارة گمرک ، تجدید نظر در تعرفه ها بر وفق مصالح اقتصادی کشور، لغو تدریجی عوارض داخلی و راهداری که بازرگانی را فلج کرده بود، تربیت مستخدمین کاردان ایرانی ، تنظیم صورت حسابهای دقیق و در صورت امکان ریشه کن کردن تدریجی ارتشا و فساد اداری که در آن روزگار سراسر دستگاه اداری ایران را آلوده کرده بود. یکی از این سه مأمور، ژوزف نوز ، که بالاترین مقام را داشت با فعالیت بسیار در مدتی کوتاه نتایجی امیدبخش به دست آورد. کفایت و کاردانی این مأموران بلژیکی تعجب و تحسین ایرانیان را برانگیخت ، و افزایش نظرگیر عواید گمرک (بیش از 35%) از هنگام ورود بلژیکیها در 1315ـ1316/1898 تا پایان 1899 صدراعظم را بر آن داشت تا طرح استخدام مأموران جدید بلژیکی را بپذیرد (همانجا؛ تلگرام به امضای صدراعظم به تاریخ 23 سپتامبر ?( 1899 ) ). از این پس ، در مکاتبات سیاسی سفارت بلژیک به مأمورین گمرک ، فعالیتها، مشکلات ، موفقیتها و شکستهای ایشان اشاره های بیشتری می شود.

دربارة وسعت دامنة فعالیت بلژیکیها باید گفت که ، علاوه بر خدمات گمرکی ، حکومت ایران از وجود آنان برای تجدید سازمان خدمات پستی ، خزانه (اسناد مولیتور ؛ > نتیجة کار مأموران بلژیکی در ایران < ، ص 10)، ممیزی ، خدمات پشتیبانی ، نقشه برداری زمین (بخصوص در نخستین سالهای جنگ جهانی اول ) و خدمات بهداشتی پس از شیوع طاعون و وبا در 1322/ 1904، 1323/1905 و 1326/1908 استفاده کرد (اسناد مولیتور، «پرونده های تهران » و «دو سال در سیستان »). این مسئولیتهای متعدد و سنگین بروز نخستین مشکلات بزرگ را نیز در پی داشت . دربارة موافقت اصلاح مالیات ارضی ، نوز و جانشینانش ناگزیر با منافع طبقة حاکم و ملاکان بزرگ ، که از وضع پر هرج و مرج پیشین کاملاً راضی بودند، درگیر شدند.

از آن پس ، به رغم حمایت شاه و برخی از وزیران ، انتقاد از مشی اداری بلژیکیها پیوسته شدیدتر و بیشتر می شد. چون نمی توانستند در صحت عمل بلژیکیها سخنی بگویند، رفتار سیاسی آنان را آماج حملة خود ساختند. در واقع ، نباید فراموش کرد که دهة سوم قرن چهاردهم /دهة نخست قرن بیستم ، یعنی سالهایی که در آن تمام برنامة اصلاحات اداری بلژیکیها انجام شد، سالهای پر جوش و خروش «مشروطه خواهی » و همچنین کشاکش میان روسیه و بریتانیا بود که به عقد معاهدة 1325/1907 منجر شد. در این معاهده ، ایران به دو منطقة نفوذ روس و انگلیس تقسیم شد. مأموران بلژیکی ، که دچار خصومت طبقة حاکم ایران و بی اعتمادی انگلستان و حمایت گهگاه زحمت افزای سفارت روسیه بودند، ناگزیر گرفتار مخمصه هایی شدند. رئیس آنان ، ژوزف نوز، در برابر حملات مشروطه خواهان و انگلیسیها تاب نیاورد و در پی انقلاب و استقرار نظام مشروطه ، بناچار ایران را ترک گفت (بلژیک . وزارت امورخارجه ، ش é 2981.VI-V ؛ براون ، 1910، ص 137؛ برای نمونه ای از نظریات نامساعد نسبت به مأموران بلژیکی در منابع ایرانی رجوع کنید به کسروی ، و ناظم الاسلام کرمانی ، فهرستها، ذیل «نوز»). با اینهمه ، عزیمت او به هیچ وجه به معنای پایان یافتن فعالیتهای مأموران بلژیکی در ایران نبود. برعکس ، پس از یک دورة آرامش و تجدید سازمان ، رئیس کل جدید گمرک ، ژوزف مُرنار با جلب مجدد اعتماد ایرانیان توانست تشکیلات خود را گسترش دهد و مأمورانی تازه استخدام کند. برای مثال ، در 1331/1913، 63 نفر مأمور بلژیکی در ایران بودند (برای صورت و عدة مأموران بلژیکی در ایران ، در فاصلة سالهای 1898و 1915 رجوع کنید به به دستره ، ص 329ـ349).بیشتر این مأموران با خانوادة خود به ایران آمده بودند. ازینرو جامعة بلژیکیها از جمله جامعه های کثیرالعدة خارجیان مقیم ایران شمرده می شد. اما، وضع در ایران تغییر کرد. شروع جنگ جهانی اول به تغییر در سیاست روسها انجامید. روسها، که در 1325/1907، در مخالفت با انگلیسیها از نوز و مأمورانش حمایت می کردند، اکنون در راه فعالیت مأموران غیر نظامی بلژیکی در شمال ایران موانعی پدید می آوردند. هدف آنان

از هم پاشیدگی کامل آذربایجان و اشغال نظامی این استان بود ( تایمز ، 11 دسامبر 1911؛
کاظم زاده ، ص 615ـ 618). در 1333/ 1915، وضع برای مُرنار در تهران و بلژیکیهایی که در شمال فعالیت می کردند، غیرقابل تحمل شد و بیشتر آنان استعفا دادند و به بلژیک بازگشتند (دِمُرنی ، 1916، ص 73؛
سیاسی ، 1917، ص 74؛
بلژیک . وزارت امور خارجه ، ش 5/640 ، 10، نامة 31 مه 1915).

این سال را می توان نقطة عطفی در تاریخ استقرار مأموران بلژیکی در ایران شمرد، زیرا از آن پس هیچگاه عده و نفوذ بلژیکیها به این اندازه نرسید و میدان عمل آنان به گمرک و خدمات پستی محدود شد.

ناگفته نماند که بلژیکیها علاوه بر رقبای ایرانی و روس و انگلیسی حریفان دیگری نیز داشتند. رؤسای سوئدی ژاندارمری ایران با مأموران بلژیکی گمرک مناسبات خوبی نداشتند (سپهر، ص 117؛
سیاسی ، 1917، ص 83)، و بویژه مستشاران عالیرتبة امریکایی که در چند نوبت مأمور تجدید سازمان خزانه و مالیه بودند، با رؤسای اداری بلژیکی رقابت می کردند. ناگوارترین حوادث در مناسبات میان امریکاییان و بلژیکیها هنگامی پیش آمد که در 1329/1911، مرنار، رئیس کل گمرک ، و شوستر خزانه دار کل (شوستر، جاهای متعدد)، و همچنین دوازده سال بعد، لامبر مولیتور بلژیکی و میلسپو ی امریکایی (میلسپو، 1925، جاهای متعدد) در برابر هم قرار گرفتند. به رغم مشکلات ناچیز روزمره و دوره های بحرانی حادتر، امور گمرکی و پست ، تا شروع جنگ جهانی دوم ، با نظارت مأموران بلژیکی ، همواره روبه بهبود و نوسازی داشت . البته می توان گفت که موفقیت کامل برنامة کمک فنی و یا مهمتر تعلیم فنون اداری نه تنها مرهون مهارتهای حرفه ای مستشاران اعزامی بلکه بویژه حاصل مدت زمانی بود که این مستشاران در ایران خدمت می کردند.

در واقع ، اگر کوتاهی مدت خدمت کارشناسان امروزی مأمور کمک فنی در کشورهای در حال توسعه با مدت اشتغال کارمندان بلژیکی در ایران در فاصلة سالهای 1276 ش /1898 و 1317 ش /1938 مقایسه شود، آنچه جلب توجه می کند طول مدتی است که کارشناسان بلژیکی در ایران اقامت داشتند و صرف آشنایی با ایران و تربیت نسلی تازه از کارمندان ایرانی کردند که بتوانند جانشین خارجیان شوند. این چند خط از نوشتة سیاسی گواه آن معنی است : «...امروزه ( 1309 ش ) گمرک ایران همانند پیشرفته ترین کشورهای اروپایی عمل می کند. هنوز گمرک ایران را مدیران بلژیکی اداره می کنند که ایرانیان سپاسگزار خدمات ایشان اند... و خاطرة خوش همکاری با چندتن از ایشان ، از جمله موسیولامبر مولیتور را، که 25 سال از عمر او در میان آنان گذشته است ، گرامی می دارند...» (1931، ص 146).

پس از جنگ دوم جهانی و در پایان فعالیت مأموران بلژیکی ، روابط سیاسی بلژیک و ایران سیر آرامتری یافت که با روابط دولتهای کوچک اروپایی با کشورهای شرق نزدیک و میانه قابل قیاس و بر تجارت و صنعت و انتقال تکنولوژی (فن آوری ) مبتنی است .

ناگفته نماند که قانون اساسی مشروطة ایران نیز در درجة اول از قانون اساسی بلژیک و سپس از قوانین اساسی دیگر کشورهای اروپایی اقتباس شده بود.

---

منابع :
بخش عمدة اسنادِ روابط سیاسی بین بلژیک و ایران و مأموران بلژیکی در بایگانیها موجود است :

(1) Belgium. Ministةre des affaires إtrangةres, dossiers 2748: "Nإgociations commerciales avec la Perse";
(2) 2888: "Perse: Chemins de fer et tramways-Sociإtإ Anonyme des Chemins de Fer et Tramways de Perse";
(3) 2890.I: "Perse: Divers";
(4) 2890. é : Perse: Banques, maisons de commerce, etc.";
(5) 2890. ê : "Perse: Mines";
(6) 2890. IV: "Perse: Sociإtإ Commerciale et Industrielle Belgo-Persane";
(7) 2890. V ê : "Perse: Industries, enterprises";
(8) 2890: "Perse: ـmigration dossier gإnإral".

برای مأموران بلژیکی رجوع کنید به پرونده های

(9) 2891.I-V é , 10.636-637, 10.639-640. United Kingdom. Public Record Office. Foreigen Office, Ã files 60/607- 609, 60/637-638, 60/640, 60/652-653, 60/656, 60/660, 60/ 664-665;


در بایگانیهای سفارتخانه و کنسولگری ایران رجوع کنید به پرونده های

(10) 268/896-899, 268/1017, 268/1040, 268/900, 268/981. France. Ministةre des affaires إtrangإres, Ã "Perse," n.s. 14-18;
(11) "Politique إtrangإre", n.s. 1-9;
(12) "Politique intإrieure," n.s. 32: "Finances";


(13) بایگانیهای خصوصی ، بویژه اسناد مولیتور در بروکسل ، نیز باید ملاحظه شود، بعلاوه رجوع کنید به احمدعلی سپهر، ایران در جنگ بزرگ ، ( بی جا ) 1335 ش / 1956؛
(14) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363 ش ؛
(15) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ سعیدی سیرجانی ، تهران 1346 ش ؛


(16) L' Ø uvre des fonctionnaires belges en Perse: les postes persanes depuis leur crإation jusqu'en 1921 et faits principaux de la gestion de Monsieur Camille Molitor, directeur gإnإral, Tehran, n.d.;
(17) A. Bricteux, Au pays du lion et du soleil, Brussels 1908;
E. G. Browne, "The

(18) Persian constitutionalists", Proceedings of the Central Asian Society , 1909;
(19) idem, The Persian revolution of 1905-1909, Cambridge 1910;
(20) G. Demorgny, La question persane et la guerre, Paris 1916;
(21) idem, "Les rإformes administratives en Perse: les tribus du Fars," Revu du Monde Musulman, 22, 1913, 85-150;
(22) Annette Destrإe, Les fonctionnaires belges au service de la, Perse 1898-1915, in Acta Iranica, 13, Tehran 1976;
(23) M. L. Entner, Russo-Persian commercial relations, 1828-1914 , Gainsville 1965;
(24) W. Hannekum, Persien im Spiel den Mجchte, 1900-1907. Historische Studien, Berlin 1938;
(25) F. Kazemzadeh, Russia and Britain in Persia, 1864-1914: a study in imperialism, New Haven and London 1968;
(26) N. Keddie, "The roots of the ulama's power in modern Iran", Studia Islamica, 29, 1960, 31-53;
(27) A. C. Millspaugh, The American task in Persia , London 1925;
(28) idem, The Financial and economic situation of Persia , NewYork 1926;
(29) W. M. Shuster, The strangling of Persia, London 1912;
(30) A. A. Siassi, "La Perse au contact de l'Occident", unpublished thesis, Paris 1931;
(31) idem, La sort de la Perse: la politique anglaise dإvoilإe , Amsterdam 1917.

/ آنت دستره ( ایرانیکا ) /