responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1704

 

بلژیک ، مسلمانان . اولین گروه معدود مسلمان پیش از جنگ جهانی اول از اروپای شرقی ، بویژه آلبانی ، به بلژیک مهاجرت کردند. اما مهاجران مسلمان به صورت انبوه در دهة 1340 ش /1960 وارد بلژیک شدند (کتانی ، ص 67). بیشتر آنان به عنوان کارگران ارزان از مناطق روستایی مراکش و ترکیه بودند (میشو ، ص 4). ازینرو سرکنسولگری بلژیک در ترکیه و مراکش اقدام به استخدام کارگران ترک و مراکشی کرد (نیلسن ، ص 90). از دهة 1960 به بعد، شمار مسلمانان مهاجر همواره در حال افزایش بوده است (در 1339 ش /1960 حدود 200 ، 1تن ؛ در 1349ش /1970 حدود 000 ، 65تن ؛ در 1364ش /1985 حدود 000 ، 200 تن ؛ در 1371 ش / 1992 حدود 000 ، 250تن ؛ و در 1376ش / 1997 بیش از 000 ، 300تن از 42 کشور). این مهاجران از نظر ملیت از مراکش ، ترکیه ، الجزایر، تونس ، ایران ، پاکستان ، آلبانی ، لبنان ، یوگسلاوی سابق و دیگر کشورها بوده اند. مسلمانانِ اصالتاً بلژیکی نیز در حدود بیست هزار تن برآورد می شوند. بدین ترتیب ، جمعیت مسلمانان 3% از کل جمعیت بلژیک (ده میلیون تن ) و بیش از یک چهارم جمعیت مهاجر بلژیک را در برمی گیرد. بنابراین اسلام ، پس از مسیحیت ، دومین دین رایج در این کشور است ( > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 30؛ میشو، همانجا؛ منصوری حمل آبادی ، ص 21).

حدود نیمی از مسلمانان بلژیک ، در بروکسل (پایتخت کشور) زندگی می کنند و 10% جمعیت این شهر را تشکیل می دهند و بقیه آنها در شهرهای آنت ورپ ، گنت ، لیم بورگ ، لیژ ، شارلروا ، منس و نامور اقامت دارند (میشو، همانجا؛ > اسلام و گروههای اسلامی < ، همانجا).

بیشتر مسلمانان بلژیک ، سنّی مذهب و اغلب آنها مالکی و حنفی اند و شبکه گسترده ای از سازمانهای مذهبی را ـ که بعضاً سرّی نیز هستند ـ به وجود آورده اند. عمده مسلمانان بلژیک از اخوان المسلمین * مصر و اتحادیة دانشجویان مسلمان الهام می گیرند و فرقه های صوفیِ عَلَویّه و سلیمانیّه از حمایت گستردة مهاجران مسلمان برخوردارند ( > اسلام و گروههای اسلامی < ، همانجا).

در اواسط دهة 1960، مسلمانان از دولت بلژیک مصرّاً خواستند تا دین اسلام را در کشور به رسمیت بشناسد، زیرا جمعیت مسلمانان بمراتب از پیروان کلیسای انگلستان و یهودیان بیشتر بود (رجوع کنید به نیلسن ، ص 93ـ94؛ منصوری حمل آبادی ، همانجا). در 1344 ش /1965، سفیران کشورهای اسلامی نیز از این درخواست حمایت کردند (منصوری حمل آبادی ، همانجا). رشد سریع مهاجران مسلمان و افتتاح شعبه های مختلف مراکز اسلامی در بلژیک و همچنین بالارفتن قیمت نفت در اوایل دهة 1970، مقامهای دولتی بلژیک را بر آن داشت تا به منظور حفظ روابط با کشورهای اسلامی ، بویژه کشورهای عربی ، و نیز نظارت بیشتر بر مسلمانان ـ که روز به روز بر تعداد آنها افزوده می شد ـ به رسمیت شناختن دین اسلام را در چارچوب قوانین خود، دوباره بررسی کنند (نیلسن ، ص 94).

تلاش اولیه برای ارائة طرح رسمی شدن اسلام در 1350 ش / 1971 در مجلس سنا با شکست روبرو شد. یک سال بعد، این طرح برای بررسی بیشتر به وزارت دادگستری فرستاده شد. مفاد مندرج در طرح عبارت بود از: کمکهای دولتی به مساجد و مراکز اسلامی ، تأمین حقوق ائمة جماعت ، پرداخت 30% از هزینه های ساختمانی مراکز یاد شده از سوی دولت و تفویض اختیارات بیشتر به مقامهای محلی برای رسیدگی به مساجد و مراکز اسلامی . وزارت دادگستری بلژیک ، با تعیین هیئتی خواستار رسیدگی بیشتر شد. این هیئت پس از مطالعه و بررسی ، نتیجه گرفت که این موضوعات ، با قانون مصوب 1287/1870 مبنی بر پرداخت هزینه های نهادهای دینی و مذهبی برای چهار شاخه شناخته شده (کلیسای کاتولیک ، کلیسای پروتستان ، کلیسای انگلستان و یهودیت ) از طرف دولت ، مغایر نیست و سرانجام طرح مذکور در 28 جمادی الا´خرة 1394/ 19 ژوئیة 1974 به تصویب رسید. بر اساس قانون جدید، اسلام نیز یکی از ادیان رسمی شناخته شد و کمکهای دولتی و محلی نیز برابر ادیان دیگر و به تناسب جمعیت در اختیار آنان قرار گرفت . به موجب قانون 1353 ش / 1974، دولت متعهد شد که برای فعالیتهای مختلف مذهبی اعم از حقوق ائمة جماعت ، هزینه های مساجد، تأسیس مدارس اسلامی و آموزش مسلمانان در مدارس عمومی ، کمک مالی کند (نیلسن ، همانجا؛ > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل «اسلام در اروپا»؛ میشو، ص 5؛ «بررسی وضعیت مسلمانان در کشورهای غیراسلامی »، ص 6). با وجود این ، دولت بلژیک در اجرای قانون 1974 سعی کافی نکرد و این قانون عملی نشد. از 1357 ش / 1978، در زمینة آموزش مذهبی ، دوره هایی آغاز شد، اما تا 1370 ش / 1991، برخی از مقامات محلیِ بروکسل با اجرای این قانون مخالفت کردند و کودکان مسلمان را از حق تحصیل محروم نمودند. در حال حاضر، نزدیک به هفتصد مدرّس تعلیمات اسلامی ، استخدام دولتی شده اند. با وجود این ، آموزش اسلامی وضع مناسبی ندارد و تاکنون دولت بلژیک برای ایجاد مؤسسه ای اسلامی جهت ارائة برنامه های اسلامی و نظارت بر کیفیت آموزش ، مجوز رسمی نداده و قانون 1974 عملی نشده است (میشو، همانجا). تبعیض در پرداخت بودجة کافی مذهبی از طرف دولت بلژیک به مسلمانان ، به دلیل فقدان یک هیئت رسمی و با نفوذ مسلمان برای ارتباط صحیح با دولت ، و نیز اعتماد نداشتن دولت بلژیک به جامعة مسلمانان بوده است (رجوع کنید به همانجا).

مسلمانان بلژیک حدود سیصد مسجد، حسینیه و محفل اسلامی در بروکسل و دیگر شهرهای بلژیک ، عمدتاً در

دهة 1369 ش / 1980، به وجود آورده اند. بسیاریِ مساجد، نتیجة تراکم جمعیت مسلمانان ، و رقابت آنان با یکدیگر است ؛ در واقع مسلمانان مساجد خود را بر اساس علائق و مشترکات فرقه ای و مذهبی ، یا پیوندهای خانوادگی و قومی و حتی ملی بنا کرده اند؛ ازینرو بسیاری از این مساجد، بیان کنندة زندگی محلی یا پیوندهای خانوادگی و قومی اند.

اولین مسجد بروکسل را مراکشیها در اوایل دهة 1970 بنا کردند. چند سال بعد، به دنبال مهاجرت ترکها، مسجد دیگری ساخته شد. در 1356 ش / 1977 نیز مراکز عبادی قدیمی پلاس دوسنکانتز (میدان پنجاهمین سالگشت ، تاریخ بنا: 1300/1883) در بروکسل ، با کمکهای مالی عربستان سعودی با تغییراتی مرمت شد و به صورت مسجدی بزرگ گشایش یافت (نیلسن ، ص 92؛ کتانی ، همانجا). تا 1361 ش / 1982، بیش از شش مسجد در قسمت فرانسوی زبان کشور ثبت شد و در 1366 ش / 1987، تعداد مساجد کشور به 130 باب رسید (نیلسن ، همانجا).

بیشتر مساجد مراکشیها ظاهراً مستقل است ، اگر چه نمی توان نفوذ سفارت این کشور در بلژیک را، که تأمین کنندة اصلی مدرّسان و ائمة جماعت است ، منکر شد. بیشتر مساجد ترکها نیز تقریباً تحت نظارت کامل ادارة دیانت ترکیه است و دولت ترکیه از طریق وابستة امور مذهبی سفارت خود در بلژیک ، نسبت به انتخاب و اعزام مدرّسانِ زبان ، ائمة جماعت و مدرّسان قرآن اقدام می کند. بدین طریق ، دولت ترکیه توانسته است به طور رسمی ، بر امور مذهبی و اجتماعی ترکهای مقیم بلژیک نظارت کند. البته دخالتهای مستقیم ترکیه و مراکش با اجازة دولت بلژیک صورت می پذیرد (نیلسن ، همانجا؛ میشو، ص 6؛ > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 31).

مهمترین مرکز اسلامی در بلژیک ، «مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک »، است . این مرکز از 1348 ش / 1969، فعالیت خود را شروع کرد (نیلسن ، ص 93)، اما در 18 اردیبهشت 1357/ 8 مه 1978 بود که پادشاه بلژیک ، بودوئن ، و پادشاه عربستان سعودی ، ملک خالد (حک : 1354ـ1361 ش / 1975ـ1982)، رسماً آنجا را افتتاح کردند (میشو، ص 5). این مرکز دارای کتابخانه ای بزرگ ، بخش اداری و قسمت اطلاعات و تبلیغات است . هیئت امنای مرکز شامل کلیة سفیران کشورهای اسلامی در بلژیک ، و رئیس هیئت امنا نیز سفیر عربستان سعودی است . عمده هزینه های ساختمانی و ادارة مرکز را رابطة العالم الاسلامی * تأمین می کند و عملاً شعبة اروپایی آن محسوب می شود (نیلسن ، همانجا؛ > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 32ـ33). فعالیتهای این مرکز عبارت است از: تلاش در راه حفظ اعتقادات مسلمانان ، معرفی اسلام به غیرمسلمانان ، تبلیغات مذهبی ، برگزاری همایشها، برگزاری سلسله درسهای دینی در مساجد، برگزاری جشنها در مناسبتهای گوناگون ، برگزاری مراسم عقد و ازدواج اسلامی ، دیدار با بیماران و کمک به آنان ، دیدار با زندانیان و کمک به آنان و آگاه ساختن آنان از اسلام ، روشن کردن افکار عمومی بلژیک نسبت به اسلام ، آموزش مسائل دینی و زبان عربی و گذاشتن کتابخانة اسلامی در اختیار مسلمانان بلژیک . همزمان با آغاز کار مرکز، دولت بلژیک با درخواست ملک فیصل (حک : 1343ـ1354 ش / 1964ـ1975) برای احداث یک مسجد بزرگ ، موافقت کرد و قطعه زمینی را بدین منظور اختصاص داد (منصوری حمل آبادی ، ص 22).

در نیمة دوم دهة 1980، بتدریج از قدرت مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک کاسته شد، و در 1364 ش / 1985 اولین رئیس مرکز، محمدالوفی که از مسلمانان تونس بود، به دلیل نداشتن کارایی و ضعفِ مدیریت و اعتراض برخی گروهها (رجوع کنید به دنباله مقاله ) از کار برکنار شد. پس از برکناری وی ، عبداللّه الاَهْلال که عربستان سعودی او را مأمور کرده بود، به ریاست این مرکز منصوب شد اما پس از مدتی به سبب محافظه کاری بیش از حدش ، با مخالفت شدید گروههای اسلامی مختلف که خواستار کناره گیری او بودند، روبرو گردید (نیلسن ، ص 95). عبداللّه الاهلال در 9 فروردین 1368/ 29 مارس 1989 به همراه یک کتابدار تونسی کشته شد. بلافاصله سمیر/سلمان رضی به عنوان رئیس جدید مرکز از مکه به بروکسل عزیمت کرد. وی در پاییز 1989، علاوه بر تأسیس اولین مدرسة مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک ، رایزنی با جامعة مسلمانان بلژیک را آغاز کرد که به برگزاری انتخابات «شورای عالی مسلمانان » در ابتدای 1370 ش / 1991 انجامید. دولت بلژیک ابتدا برگزاری انتخابات را تشویق کرد، اما به دلایل نامعلومی نتایج آن را نپذیرفت و مرکز را از نمایندگی جامعة مسلمانان محروم ، و این امر را به شورایی به نام «شورای خردمندان » واگذار کرد (میشو، ص 5) که برخی از مسلمانان سکولار و طرفداران مسلمانان در احزاب سیاسی و اتحادیه های تجاری آن را تشکیل دادند و در حقیقت بر جامعة مسلمانان تحمیل کردند. بنابراین اختلاف و منازعه بین این شورا و شورای عالی مسلمانان اجتناب ناپذیر بود. عمده اختلاف آنان در زمینة مسائل آموزشی بود که سرانجام منجر به تشکیل یک هیئت فنی برای آموزش اسلامی در 1371 ش / نوامبر 1992 گردید. همچنین در بهار 1993 مذاکرات دولت با شورای عالی باعث تشکیل جمع مشورتی 51 نفره شد که هفده نفر از بین آنها انتخاب شدند (هفت مراکشی ، چهار ترک ، سه بلژیکی ، سه تن از دیگر ملیّتها). این تشکل به منظور مدیریت جامعة مسلمانان بود و پس از مدتی با شورای خردمندان ادغام و با عنوان «نهاد اجرایی مسلمانان » تأسیس شد و ریاست آن نیز به دکتر بینز واگذار گردید. این نهاد در 15 تیر 1375/ 6 ژوئیة 1996 باصدور فرمان سلطنتی به رسمیت شناخته شد و برای آن بودجة دولتی تخصیص یافت . در حال حاضر، نهاد اجرایی مسلمانان ، مدیریت هفتصد مدرّس تعلیمات دینی در مدارس روحانیون مسلمان در بیمارستانها و زندانها را برعهده دارد (همان ، ص 6).

از دیگر گروههای اسلامی مهم در بلژیک «جماعت تبلیغ » است که در حقیقت شاخه ای از جماعت تبلیغ هند (تأسیس در 1338/1920) به شمار می آید و در اواخر دهة 1960 یک مسلمان مراکشی ـ که در فعالیتهای جماعت در بنگلادش شرکت داشت ـ آن را تأسیس کرد. هدف عمدة جماعت تبلیغ در بلژیک ، ترویج و گسترش ایمان و باور اسلامی و تعلیمات قرآنی در بین مسلمانان است . این جماعت از هرگونه دخالت در سیاست خودداری می کند، و عمدتاً بر نمادهای فرهنگی مسلمانان ـ مانند ریش گذاردن برای مردان ، رعایت حجاب برای زنان و ممنوعیت اختلاط زن و مرد ـ تأکید، و سعی در تقویت هویت اسلامی دارد ( > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 31ـ 33). این گروه با توسل به قوانین کشور، خود را به عنوان یک سازمان اسلامی به ثبت رسانده است . میان سالهای 1354 تا 1364 ش / 1975تا1985، این سازمان ، بیش از دوازده مسجد را اداره می کرد (نیلسن ، ص 92).

یکی دیگر از مراکز اسلامیِ بلژیک ، «اتحادیة مساجد و مراکز فرهنگی و اسلامی بلژیک » است . این سازمان در 1363 ش / فوریة 1985 به ابتکار جماعت تبلیغ با جمع شدن گروهها و سازمانهای مختلف اسلامی ، تشکیل شد و توانست همچون یک «نهاد میانی » بین مسلمانان و دولت بلژیک عمل کند و بتدریج به عنوان نماینده مساجد در نظر گرفته شود. از جمله فعالیتهای مهم این سازمان ، اعتراض به محمدالوفی ، اولین رئیس مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک ، بود که به کناره گیری وی انجامید. اهداف این سازمان عبارت است از: دفاع از جامعة مسلمانان مقیم بلژیک و سازماندهی آنها و گسترش تعلیمات قرآنی و فرهنگ اسلامی . این اهداف با تأسیس مدارس اسلامی ، تعیین و نصب ائمة جماعت و نظارت بر ادارة مساجد عملی می شود ( > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 31ـ32؛ نیلسن ، ص 92ـ95).

با اینکه جماعت تبلیغ و اتحادیة مساجد و مراکز اسلامی بلژیک سعی در رقابت با مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک و بی اثر کردن تلاشهای آن مرکز داشتند، به علت نداشتن منابع معنوی (حمایتهای سیاسی و بین المللی ) و مالی نتوانستند جایگاه مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک را به دست آورند. مرکز اسلامی و فرهنگی بلژیک به جهت رسمی بودن و همچنین حمایت مالی از طرف رابطة العالم الاسلامی ، جایگاهی ویژه در اروپا و بلژیک به دست آورده است ( > اسلام و گروههای اسلامی < ، ص 31). مسلمانان علاوه بر مراکز یاد شده ، تشکلهای اسلامی دیگری نیز در بلژیک به وجود آورده اند که برخی از آنها را دولتهای اسلامی نیز حمایت می کنند.

مسلمانان بلژیک با مشکلاتی چون محدودیتهای محیطی ، عوامل تشتت زا در بین خود، ضعف اقتصادی و فقدان جایگاه اجتماعی و سیاسی روبرو هستند، با وجود این ، اسلام در بلژیک زنده و فعال است و نمودهای اسلامی ، آشکارا در جامعة مسیحی و غربی درک و لمس می شود.


منابع :
(1) «بررسی وضعیت مسلمانان در کشورهای غیراسلامی »، ترجمة عبدالهادی فقهی زاده ، کیهان ، ش 14210، 26 خرداد 1370 ش ؛
(2) علی کتانی ، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1368 ش ؛
(3) عزیز منصوری حمل آبادی ، بلژیک ، تهران : وزارت امورخارجه ، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1375 ش ؛
(4) یورگن نیلسن ، مسلمانان اروپای غربی ، ترجمة محمد روئین تن ، تهران 1372 ش ؛


(5) Islam and Islamic groups: a world wide reference guide , ed. Farzana Shaikh, London 1992;
(6) Yahya Michot, "Muslims in Belgium", Muslim politics report, vol.15 (Sept./Oct. 1997);
(7) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed.John L. Esposito, New York 1995. s.v. "Islam: Islam in Europe" (by P. S. van Koningsveld).

/ سیّدعلی موسوی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1704
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست