بَلَد ، شهر ، واقع در عراق . این شهر، که بَلَط نیز خوانده شده ، مرکز ناحیه ای به همین نام در قضای (شهرستان ) سامرا، جزو محافظة (استان ) صلاح الدین است که در قدیم جزو دیار ربیعه * بوده است . رود دجله از نزدیک آن می گذرد. شهر بلد به لحاظ قرار گرفتن آرامگاه ابوجعفر محمدبن علی الهادی ، فرزند امام دهم شیعیان ، در آن به بلدالسید محمد معروف است . بر گرد آرامگاه ، مسجدی با صحن بزرگ قرار گرفته که بنای آن را به شیخ زین الدین سلماسی (1250) نسبت می دهند. در کنار مسجد کتیبه ای وجود دارد که در 1310 بنا شده است . نزدیک شهر بلد، در دو کنارة شرقی و غربی دجله ، ویرانه هایی دیده می شود که آثار کنارة غربی به تل ذَهَب معروف است . به نظر برخی ، این آثار، باقیماندة همان شهر اُوبِس است که هرودوت و گزنفون از آن نام برده اند (بابان ، ج 1، ص 64ـ65). جمعیت این شهر (طبق آمار1991) 000 ، 34 نفر است .

پیشینه . به نوشتة بلاذری (ص 466) هنگام فتح موصل در سال 20، عیاض بن غَنْم پس از فتح بلد به موصل آمد. در نیمة دوم قرن سوم ، به نوشتة ابن خرداذبه (ص 95)، بلد شهری در هفت فرسخی (شمال غربی ) موصل از نواحی دیار ربیعه بوده است . قدامه (ص 245) هم نظر او را تأیید کرده است . به نوشتة ابن فقیه (ص 136) در اواخر قرن سوم ، شهرهایی مانند مارِدین و بلد و ... کمترین خراج را می پرداختند. در نیمة اول قرن چهارم ، به نوشتة اصطخری (ص 73)، بلد شهر کوچکی در ساحل غربی دجله بوده و آب روان و زراعت دیم بسیار داشته است . به نوشتة ابن حوقل (ص 220)، بزرگان بلد در عراق به فراوانی ثروت و توانگری شهره بودند. ناصرالدوله (حمدانی ) بر ایشان دست گشاد و در پراکندگی آنان کوشش کرد و بدترین سختیها را بر آنان وارد آورد. به نوشتة مؤلف حدودالعالم (ص 155) «بلد شهریست بر کران دجله نهاده و اندر وی آبهاست روان بجز از دجله ». در نیمة دوم قرن چهارم ، مقدسی (ص 139ـ140) بلد را شهری پر درآمد با کاخهای زیاد، و خوش ساخت از گچ و سنگ با بازار و مسجد جامع در وسط آن یاد کرده است . در اواسط قرن ششم ، به نوشتة ادریسی (ج 2، ص 660) بلد با فاصلة ( حدود ) 21 میل ، در شمال موصل در ساحل غربی دجله قرار داشته است ؛ شهری پر کشت و زرع و ثروتمند بوده و جز دجله آبِ جاری دیگر نداشته و شرب اهالی از دجله بوده است . در آغار قرن هفتم یاقوت ، از قول حمزه ، به نام قدیم بلد یعنی شهرآباد اشاره می کند و وجه تسمیة آن را به بَلَط (بلد) این می داند که ، یونس پیامبر علیه السّلام را چون ماهی در نینوا بلعید، در اینجا بر زمین افکند (بَلَطَتْه ؛ یاقوت ، ج 1، ص 715). به گفتة یاقوت ، بلد شهری قدیم بوده که با موصل هفت فرسنگ فاصله داشته ، آرامگاه عمربن حسین بن علی علیه السلام در آن بوده است . وی از قول عبدالکریم بن طاووس نقل می کند که آرامگاه ابوجعفر محمدبن علی الهادی نیز در بلد بوده است . گروهی از علما و دانشمندان به شهر بلد منسوب بوده اند، از آن جمله محمدبن زیادبن فَروَة البلدی و ابوالعباس احمدبن ابراهیم که به امام البلدی معروف بوده است (ج 1، ص 715ـ716). یک قرن بعد (قرن هشتم ) ابوالفداء (ص 319) بلد را شهری کوچک دانسته و نقل کرده که آن را بلدالخطب گفته اند. به نوشتة دمشقی (ص 325) شهرهای بَلَط و بلد بر ساحل غربی دجله در دیار ربیعه قرار دارند.

---

منابع :
(1) ابن حوقل ، صورة الارض ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(2) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) ابن فقیه ، مختصر کتاب البلدان ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(4) اسماعیل بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی ، تهران 1349 ش ؛
(5) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(6) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(7) جمال بابان ، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیّة ، بغداد 1989؛
(8) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، چاپ عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع ، بیروت 1407ـ1987؛
(9) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1362 ش ؛
(10) محمدبن ابی طالب دمشقی ، نخبة الدّهر فی عجائب البرّ و البحر ، ترجمة حمید طبیبیان ، تهران 1357 ش ؛
(11) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(12) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(13) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(14) The Times atlas of the world , London 1985;
(15) The World book encyclopaedia , London 1995, v.10, 343.

/ حسین قرچانلو /