بَلخان ، دو رشته کوه در مشرق دریای خزر، ( جنوب خلیج قره بُغاز و جنوب شرقی ترکمنستان ) که بستر خشک رود اُزْبوی (رجوع کنید به آمودریا * ) را احاطه می کنند. در شمال این بستر بلخان کبیر قرار دارد که فلات مرتفعی از سنگهای آهکی با شیبهای تند و بسیار صعب العبور تشکیل می دهد. مرتفعترین قلّة آن در دوینش قلعه است که ارتفاع آن به 880 ، 1 متر می رسد. بلخان صغیر در جنوب اُزبوی واقع است و آبکندهای فراوان دارد و ارتفاع آن (در مغرب ) بیش از 800 متر نیست . بنا به گفتة مقدسی (ص 285، سطر14 و بعد) این کوهها زیستگاه اسبِ وحشی و گاو بوده است و ساکنان اطراف آن به جستجوی آهن می پرداخته اند. در 420ـ422، این محل اتراقگاه قبایل ترکمن بوده که از خراسان سرازیر می شده اند (رجوع کنید به ابن اثیر، ج 9، ص 267). در قرون بعد، جمع کثیری از ترکمانان در بلخان ساکن شدند و این محل بیش از پیش اهمیت اقتصادی خود را از دست داد. ایجاد بندرگاههای روسی در شاخابة بلخان در دریای خزر (پس از 1286/1869) و ایجاد راه آهن سراسری کرانة شمالی خزر (پس از 1298/1881) بار دیگر تا حدودی به آن اهمیت بخشید؛ اما پس از ساختن راه آهن اُزِنبرگ ـ تاشکند، دوباره رو به زوال نهاد (1323/ 1905).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ تورنبرگ ، لیدن 1851ـ1876؛
(2) محمد بن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1877؛


(3) Bol'shaia Sovetskaia Entsiklopediia, Moscow, 1949, 1958, IV, 167ff.;
(4) Brockhaus-Yefron, Enciklopediceskiy Slovar ¨ , vol. 4, St. Petersburg 1891, 834.

/ و. بارتولد و ب . اشپولر ( د. اسلام ) /