responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1672

 

بَلخاب (باکْتروس در منابع قدیم ) ، رودخانة بلخ (به محلی : بلخاو). این رودخانة دائمی پدیدة مهمی در جغرافیای شمال افغانستان است ( که میان مزار شریف و خرابه های بلخ قدیم به سمت شمال جریان دارد ) . اصطخری (ص 278) و ابن حوقل (ص 488، ترجمة کرامِرس ، ص 433)، جغرافی دانان قرن چهارم ، آن را رودخانة دَه آس (ده آسیاب ) خوانده اند، زیرا ده آسیاب با آب آن کار می کرده است . نامِ ده آس تا قرن سیزدهم نیز به کار می رفته (فِریر، ص 224) ولی بعد از آن ، ظاهراً فقط به یکی از شاخه های دلتای آن اطلاق شده است . مؤلف حدود العالم (ص 38، 43، ترجمة مینورسکی ، ص 70، 73، 336) آن را «رودخانة بلخ » خوانده است ، نامی که غالباً جغرافی دانان اوایل اسلام برای جیحون به کار برده اند (مثلاً اصطخری ، ص 6، 12، 143؛
مقدسی ، ص 19، 23). این رودخانه از کنار شهرهای مَدْر و رِباط کَروان در ناحیة اَندَراب *

و گوزگانان ( جوزجان * ) می گذشت و بعد از رسیدن به دشت بلخ و گذشتن از کنار دروازة نوبهارِ شهر، به دوازده شاخاب تقسیم می شد و بالاخره به سیاهگِرد، در راه تِرمِذ در شمال می رسید. تمامی آب آن برای آبیاری به کار می رفت (اصطخری ، ص 278؛
ابن حوقل ، همانجا؛
حدودالعالم ، ص 99، ترجمة مینورسکی ، ص 108).

بلخاب 471 کیلومتر درازا دارد و حوضة آن ، در کشوری که بیشتر نقاط آن کوهستانی است ، 250 ، 19 کیلومتر مربع برآورد شده است . سرچشمة آن از نقطه ای حدود 880 ، 2 متر بالاتر از سطح دریا، در جایی که آبشارهای کوچکی از دریاچه های بَندِامیر * در کوه بابا در یک نقطه به هم می پیوندند، شروع می شود. به این دلیل قسمت آبراهة بالای رود، بندامیر خوانده می شود. این نام حتی به قسمتهای دورتر مسیر رود هم داده شده است (یِت ، ص 255). بلخاب ابتدا در جهت جنوب غربی جریان دارد، کوه پایه های کوهِ بابا و شاخه های شمالی آن (معروف به کوه بلخاب ) را با رشته ای از دره های تنگ و پیچهای تند پیش از اینکه بالاخره به سمت شمال بپیچد، می شکافد و پس از گذشتن از آخرین گردنة کوه البرز، از کوهپایة باکتریا ( بلخ ) بیرون می آید. در اینجا بلخاب ، پنجه ای آبرفتی به وسعت بیش از دو هزار کیلومتر مربع تشکیل می دهد که به شاخه های متعددی تقسیم می شود و دلتایی درون بوم می سازد. بلخاب در طول مسیر پایینی خود که بسیار پیچاپیچ و حدود یکصد کیلومتر است ، با زاویة تندی به سمتِ غربی ترین مبدأ پنجة آبرفتی پیش می رود و میان پُل امام بکر در رأس پنجه ، که شش شاخابه از آن منشعب می شود، و در محلّی به نام سِه دَرْک ، که دوازده کیلومتر بالاتر از آقچه * است ، به سه شاخه تقسیم می شود و نام اصلی خود را از دست می دهد.

مقدار آب جمع شده در انتهای هر یک از انشعابها با رسیدن به ریگزار قراقوم ، که کوهپایة باکتریا را از درة آمو دریا (جیحون ) جدا می کند، به هدر می رود. از طرف دیگر، باستان شناسان شوروی ( سابق ) نشانه های شاخابهای قدیمی را که خارج از محدودة امروزین دلتا جریان داشته اند، کشف کرده اند (وینوگرادُف ، ج 2، ص 7ـ62، بویژه ص 14). بعلاوه ، پراکندگی محلهای باستانی باقیمانده از دوره های مختلف ، و طرز قرارگرفتن دیوار بزرگ قدیمی که برای محافظت واحة بلخاب ساخته شده بود، گواه یک دورة مسلّم عقب نشینی دلتا، در حد فاصل دورة هخامنشیان و کوشانیان است (کروگلیکووا و ساریانیدی ، ج 1، ص 3ـ20، نقشه ص 16). گفته می شود که شاید برخی عوامل نامعلوم طبیعی (حرکت نوساختی زمین ( نئوتکتونیک ) ، یا تغییر مسیر به دنبال طغیانی استثنایی ؟) باعث این عقب نشینی شده باشد که بیشترین آن در مرکز ساختار دلتایی است و در نزدیکی دَلبِرجین و داشْلی ، طول آن به 10ـ12 کیلومتر و در نچکا و آلتین تپه ، در مشرق ،

به 4ـ5 کیلومتر می رسد (ساریانیدی ، ص 28ـ30). ازینرو، دلتا سطح کنونی دو قسمتی خود را به دست آورده و بخشهای مواتِ آن عمدتاً با خاک نمک اندودِ غیرقابل کشت پوشیده شده است .

میزان حرکت آب بلخاب در سراسر مسیرش درست نمونة رودخانه هایی است که از ذخیرة برف تشکیل شده اند. در اردیبهشت و خرداد، که برف کوه بابا آب می شود، رود طغیان می کند. در آن هنگام در رباط بالا، که رود وارد زمین پست می شود، میانگین جریان آب حدود یکصدمترمربع در ثانیه است . بیشترین مورد که 531 متر مکعب در ثانیه بوده ، در 8 خرداد 1356 ثبت شده است . بیشترین کاهش در موسم پایین رفتن آب ، به طور طبیعی در زمستان است که برف بر زمین است ، نه در تابستان و پاییز که بارندگی کم است . کمترین

جریان آب ثبت شده در رباط بالا در 30 تیر1350، 7ر16 متر مکعب در ثانیه بوده است . دریاچه های بخش بالایی حوضة بلخاب ، در تعادل تغییرات سالانه و موسمی جریان آب ، اثر تنظیمی مؤثری دارند.

جریان آب تا رسیدن به نقطه ای که رودخانه وارد زمین کم ارتفاع باکتریا می شود، افزایش مداومی نشان می دهد. این افزایش به دلیل آن است که در کوهها، شاخابهای بسیاری به آن می ریزند، دره های مسیر باریک است و جز در دشتهای کوچک نَیَک (یَکاولَنگ ) در مسیر بالا و بوینَقَره (شولْگَره ) در مسیر پایینی ، آب کمی برای آبیاری از آن برداشت می شود. در نتیجة وفورِ آب قابل حصول ، پنجة آبرفتی بلخاب بزرگترین واحه در مرکز باکتریاست که گرچه بدون انقطاع از مزار شریف تا آقچه گسترده شده است ، غالباً واحة بلخ خوانده می شود. البته «واحة بلخاب » نامی مناسبتر به نظر می رسد.

این شبکة آبیاری بسیار قدیمی است ، با توجه به اینکه اولین جوامع کشاورزی واحه ای در عصر مفرغ به وجود آمده اند (مثل داشلی )، تحول آن پیچیده بوده است . برخی از آبراهه ها صرفاً شاخابهایی طبیعی اند که آنها را سامان داده و در اختیار گرفته اند. بقیة آبراهه ها تماماً ساختة دست انسان است که با ایجاد سدهای انحرافی ، چون بندسوخته در جنوب غربی بلخ ، آب در آنها جریان یافته است . در حدودالعالم (ص 99، ترجمة مینورسکی ، ص 108) دوازده آبراهة آبیاری عمده در قرن چهارم ذکر شده است . منابع جدید با وجود اختلاف در نام آبراهه ها، عموماً با تعداد هجده توافق دارند که با نام «هجده نهر»، که غالباً به تمام ناحیة واحه داده می شود، مطابقت دارد (مختاروف ، ص 101 به بعد؛
آدامک ، ج 4، ص 249ـ264). در گزارشی تازه ولی غیرموثق ، تعداد کل نهرها، یازده ذکر شده است (بانک توسعة آسیا ، 1971).

در قرن گذشته که جمعیت روستاییِ محل به کمترین مقدار رسیده بود، حجم آبی که استفاده نمی شد آنقدر زیاد بود که ماندابهای وسیعی در اطراف آقچه به وجود آورد (یت ، ص 255، 276) و از آن زمان حتی در مرکز واحه (راس ، ص 26) کشاورزی به نحو قابل توجهی توسعه یافت . اما اتلاف آب بلخاب در نتیجة تغییرات فصلی ، هنوز شایان اعتناست . به منظور بهتر اداره کردن آب ، در 1355 ش ، برای ساختن سدی مخزنی در چشمة شفا در درة کوه البرز، قراردادی با دولت شوروی ( سابق ) امضا شد. در این قرارداد، ساخت نیروگاه برقابی و بازسازی شبکة آبیاری مطرح شده بود. مطالعات اولیه قبل از 1357 ش انجام گرفت ، اما تا جایی که می دانیم ، کار ساختمانی هنوز آغاز نشده است .

بلخاب همچنین نام ناحیه ای (علاقه داری ) در استان جوزجان است که 476 ، 2 کیلومترمربع را در بخش میانی رود بلخاب در بر دارد. آمار 1358 ش ، جمعیت آن را 900 ، 27 تن ذکر کرده است . مرکز اداری آن تَرْخو است که ترخوج نیز نامیده می شود.


منابع :
(1) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1938ـ 1939؛
(2) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) حدود العالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340 ش ؛
(4) محمدبن احمد مقدسی ، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1877؛


(5) L. W. Adamec, ed., Gazetteer of Afghanistan , IV, 1979;
(6) Afghanistan. Ministry of Water and Power, Hydrological yearbook 1964-1975 , part IV-9 to 13 ) Murghab, Shirintagab, Sarepul, Balkh and Khulm river basins ), Kabul [n.d.];
(7) idem, Hydrological yearbook 1976-1978 , part IV ) North flowing rivers ), Kabul 1980;
Asian Development Bank, Technicalassistance to the government of Afghanistan for



(8) the Balkh river irrigation project , [n.p.] 1971;
J. P. Ferrier, Caravan journeys and wanderings in Persia,

(9) Afghanistan,Turkistan, and Beloochistan , London 1857, repr. Westmead 1971 and Karachi 1976;
(10) H ¤ udu ¦ d al- ـ a ¦ lam = The regions of the world , tr. V. Minorsky, London 1970;
(11) Ibn H ¤ awk ¤ al, Configuration de la terre , tr. J. H. Kramers and G. Wiet, Paris and Beirut 1964;
(12) I. T. Kruglikova and V. I. Sarianidi,"Pyat'. let raboty sovetsko-afgansko § â arkheologichesko § â ekspeditsii," in Drevnyaya Baktriya , I, Moscow 1979;
(13) J. Marquart, E ¦ ra ¦ ns § ahr , Gخttingen 1901, 230;
(14) idem, Wehrot und Arang , Leiden1938, 3f.;
(15) A. Mukhtarov, Pozdnesred-nevekovyi § Balkh , Dushanbe 1980;
(16) August Friedrich von Pauly, Paulys Real- Encyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894- 1970, Munich 1973-1974, II/2, col. 2814;
(17) F. E. Ross, ed., Central Asia: personal narrative of general Josiah Harlan 1823-1841 , London 1939;
(18) V. I. Sarianidi, Drevnie zemledel'tsy L. Afganistana , Moscow 1977;
(19) V. Shul'ts, Reki Afganistana , Moscow 1968;
(20) A. V. Vinogradov, "Issledo-vaniya pamyatnikov kamennogo veka vsevernom Afganistane", in Drevnyaya Baktriya , II Moscow, 1979;
(21) C. E. Yate, Northern Afghanistan ,Edinburgh 1888.

/ د. بالان ( ایرانیکا ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1672
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست