responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 167

 

باروسْما ، نام طَسوج یا ناحیه ای از ولایت بِهقُباد میانه ، از اراضی سَقّی ، یعنی مشروب از فرات ، از سواد عراق . سواد عراق ناحیه ای بود که ، از شمال به جنوب ، از حدیثه تا عبادان (یا از عَلْت و حربی تا عبّادان ) و، از مغرب به مشرق ، از عُذَیْب تا حُلوان امتداد داشت و در زمان ساسانیان ، براساس نظام مالیاتی ، به دوازده ولایت (استان ) و شصت طَسوج (ناحیه )تقسیم شده بود. چون این ناحیه قرنها در تصرّف ایرانیان بود، نام تقسیمات بزرگتر (بهقباد و اردشیر بابکان و بهرمسیره و غیره ) ایرانی و نام روستاها و قصبات و شهرکها (مانند همین باروسما) بیشتر آرامی و نَبَطی بود و کشاورزان و دهقانان این نواحی هم از نبطیها بودند.

باروسما از ولایت بهقبادِ اوسط بود که چهار طسوج داشت : 1) جُبَّه و بَداة ؛ 2) سُورا و بَرْبیسما؛ 3) باروسما و نهرالمَلکِ (که هریک از این دو، طسوج جداگانه ای هم شمرده شده است )؛ 4) سِیْبَیْن و وقوف (ابن خرداذبه ، ص 8). طسوج باروسما و نهرالملک شامل ده رستاق (مجموعه ای از روستاها یا خود روستا) بود که رویهمرفته 664 «بَیْدَر» یا خرمن را در بر می گرفت . معلوم نیست که این بیدرها هر کدام از آنِ یک کشاورز بوده یا چند کشاورز یک «بیدر» داشته اند (ابن خرداذبه ، ص 5ـ15).

نام باروسما در تاریخ فتوحات اسلامی آمده است . طبری ، در حوادث سال 12، می نویسد که ابوبکر نامه ای به خالدبن ولید نوشت و فرمان داد که به عراق لشکرکشی کند. خالد روی به عراق نهاد تا به چند روستا (قریات ) از اراضی سواد رسید، به نامهای بانِقْیا و باروسما و اُلَّیْس . نامهای بانقیا و اُلّیس فقط در تاریخ طبری و فتوح البلدان دیده می شود. و ابن خرداذبه در تقسیمات سواد از این دو نامی نبرده است و معلوم نیست که جزو کدام طسوج بوده اند. ولی ، به قرینة اینکه هر دو با باروسما ذکر شده اند و اولین ناحیة آباد از قسمت غربی سوادِ مجاور حجاز به شمارند، باید گفت که از آبادیهای ولایات سه گانة بهقباد (اعلی ، اوسط ، اسفل ) بوده اند. اگر در زمان ابن خرداذبه بانقیا و الیس در دفاتر مالیاتی و دیوانی وجود می داشت ، حتماً او نام آنها را ذکر می کرد. با توجه به این معنی ، ظاهراً این دو قریه در آن زمان در آبادیهای دیگر مستحیل شده بوده اند. دهقان (مالک ) این نواحی ابن صَلوبا نام داشت که پیداست از نبطیهای بومی بوده است . خالدبن ولید با این دهقان صلح می کند و معاهده می بندد که با پرداخت جزیه (مالیات سرانه ) در امان باشد و هزار درهم بابت دو قریة باروسما و بانقیا بدهد. چنانکه دیده می شود، هم در اصلِ روایت و هم در صلحنامه ، باروسما «قریه » خوانده شده است .

باز طبری در حوادث سال 12 می گوید که صاحبان املاک فرات منتظر بودند تا ببینند که میان خالد و مردم حیره چه روی خواهد داد؛ و چون امر حیره بر خالد مسلّم شد، دهقانان مِلْطاطَین (نواحی پشت کوفه که از فرات سیراب می شوند) و زاذبن بُهیش و صلوبابن بُصْبُهْری (یا صلوبا بن نسطونابن بصبهری ) پیش او رفتند و به نمایندگی از نواحی فلالیج تا هرمزجرد با او پیمان صلح بستند. صلوبا در این روایت ظاهراً همان ابن صلوبا در روایت پیشین است . فلالیج (فلّوجة بالا و فلّوجه پایین ) از بهقبادِ بالا و هرمزجرد از بهقبادِ پایین بود و بنابراین صلح مذکور شامل بهقباد اوسط هم می شد که باروسما در آن واقع بود.

در روایت فتوح البلدان ، (ص 253) دربارة حملة خالدبن ولید به عراق فقط بانقیا ذکر شده و آمده است که فرخبنداذ، سردار ایرانی ، در آنجا با فرستادة خالد به نام بشیربن سعد روبرو شد و به قتل رسید. نیز، به موجب این روایت ، بشیربن سعد بر اثر زخمی درگذشت و خالد جریربن عبدالله بَجَلی را به سوی مردم بانقیا فرستاد و بهصبهری بن صلوبا با او صلح کرد و مقرر شد که هزار درهم و یک طیلسان بدهد. (ص 253).

در این روایت ، هر چند نام باروسما ذکر نشده است ، به قرینة روایت طبری دو ناحیة بانقیا و باروسما مجاور هم بوده اند. تفاوت دیگر روایاتِ بلاذری و طبری در نام صلح کننده است که در فتوح البلدان ، بصبهری بن صلوبا (همانجا) و در تاریخ طبری (سلسلة اوّل ، ص 2050) صلوبابن بصبهری است ؛ و نیز مبلغ صلحنامه در هردو هزار درهم است ، اما در فتوح البلدان یک طیلسان اضافه دارد. در روایت دوم طبری آمده است که مبلغ صلحنامه برای ولایت سه گانة بهقباد «هزار هزار درهمِ سنگین » بوده است (سلسله اول ، ص 2051). باید دانست که در این هر دو روایتِ طبری ، سلسلة راویان به سیف می رسد که در نقل وقایع چندان دقیق نبوده است .

بار دیگر از باروسما در وقایع سال 13 سخن می رود، یعنی زمانی که عمر، خلیفة دوم ، خالد را از فرماندهی عزل و ابوعُبَیْدة ثقفی را مأمور فتح عراق کرد (طبری ، سلسلة اوّل ، ص 2170 ـ 2172). بنا به این روایت ، فَرّوخ و فَرْوَنْداذ در این لشکرکشی نزد مثنّی بن حارثة شیبانی رفتند و طلبِ ذمّه ، یعنی قبولِ جزیه یا مالیات سرانه بدون دخول در اسلام کردند. مثنّی این خبر را به ابوعبیده داد و فروّخ پذیرفت که مردم باروسما و مردم نهر جُوبَر هر کدام سرانه چهار درهم بدهند. به روایتی دیگر در تاریخ طبری ، که از ابن اسحاق است ، ابوعبید در یکی از روستاهای باروسما فرود آمد؛ و این می رساند که باروسما ده نبوده بلکه ناحیه ای مشتمل بر چند ده بوده است . (طبری ، سلسلة اوّل ، ص 2172) نیز می گوید که جالِنوس ، سردار ایرانی ، در باقُسْیاثا از باروسما فرود آمد که این هم آن نظر را تأیید می کند.

به هر حال باروسما با جنگ فتح نشد و مردم آنجا با مصالحه و قبول جزیه تسلیم شدند. ازینرو، در فتوح البلدان ، (ص 254) از شریک بن عبدالله نَخَعی نقل می شود که مردم سواد، پیمانی (با مسلمانان ) ندارند، مگر مردم حیره و الیّس و بانقیا که باروسما نیز از آن جمله بوده است . نیز روایت شده است که از سرزمین جبل (ماد) به این سو فروش هیچ زمینی بجز زمین بنی صلوبا و حیره ، که همة مالکان آنها رسماً با مسلمانان مصالحه کرده اند. جایز نیست . «ارض بنی صلوبا»، چنانکه گفته شد، شامل باروسما هم می شود.

قدامة بن جعفر در (236 ـ 237) سواد را به تفکیکِ هر یک از طسوجها ذکر کرده است ؛ واین به موجب دفاتر سال 204 است ، زیرا دفاتر دیوانی و مالیاتی پیش از آن ، در زمان امین ، سوخته و از میان رفته بود. بنا به این دفاتر، مالیات سالانة باروسما و نهرالملک 500 ، 3 کُر گندم و 000 ، 4 کُر جو و 000 ، 122 درهم بود (ص 236 ـ 237).

ابن خرداذبه مالیات سواد را در زمان خود (که در همان قرن سوم ولی خیلی متأخرتر از 204 است ) گزارش کرده است (ص 9ـ12)، بنا به ارقام او، طسوج باروسما و نهرالملک ، با 604 خرمنِ خود، 500 ، 1 کر گندم و 500 ، 4 کر جو و 000 ، 250 درهم (وَرَق ) بود. مقایسة این دو رقم اُفتِ مالیات به گندم و فزونی فوق العادة مالیات به درهم را در فاصلة میان 204 و سه چهار دهة بعد نشان می دهد (دربارة اصطلاح «کرّ» باید گفت که ، بنا به گفتة اهل لغت ، کَیْلی بود معادل شصت قفیز، هر قفیز هشت مکّوک و هر مکوک یک صاع و نیم ، صاع را، به اختلاف ، معادل پنج رَطل و یک سوّم رطل و یا، بنا به قول ابوحنفیه ، هشت رطل نوشته اند، و اجمالاً هر کرّ شش بار الاغ بود.

نام باروسما پس از قرن سوم دیگر در جایی دیده نمی شود. می توان احتمال داد که بر اثر تغییر مجاری نهرهای فرات یا حوادث دیگر از میان رفته و چه بسا به نام یا نامهایی تازه به نواحی دیگر منضم شده است .


منابع :
(1) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(2) احمدبن یحیی بلاذری ، کتاب فتوح البلدان ، قاهره 1901؛
(3) محمدبن جریرطبری ، تاریخ الرسل و الملوک ، چاپ دخویه ، لیدن 1879ـ1896؛
(4) چاپ افست تهران 1965؛
(5) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(6) گی لسترنج ، جغرافیای تاریخی سرزمینهای شرقی ، ترجمة محمود عرفان ، تهران 1364 ش ؛
(7) ص 76؛
(8) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، بیروت 1399/1979، ج 1، ص 320.

/ عباس زریاب /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 167
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست