بِلْبَیْس ، شهری قدیمی در مصر. در شمال شرقی قاهره ، بر ساحل شعبه ای از نیل ، معروف به دریای ابن منجا که در روزگار قدیم الفَرعُ البَلوسی نامیده می شد، واقع شده است . این شهر به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی ، در دورة اسلامی اهمیت قابل ملاحظه ای داشته است .

نام بلبیس از فِلبِس قبطی گرفته شده ، و برخی جغرافی نویسان مسلمان آن را بُلبَیس یا بِلبیس خوانده اند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل ماده ). ابوالفداء (ص 118) آن را بِلْبَیس نوشته و یاقوت حموی (ج 1، ص 712) به کسر دو «باء» گزارش کرده و گفته است که مردم آن را بِلبَیس می خوانده اند. بستانی (ذیل ماده ) ترجیح می دهد که اصل بلبیس را «فربیتوس » یونانی ذکر کند.

به نوشتة مقریزی (ج 1، ص 184)، هنگامی که عمربن خطاب ، عمروبن عاص را به مصر فرستاد (تقریباً در سال 19)،او در بلبیس فرود آمد و همراه با مسلمانان ، مدتی در این شهر به سر برد. بدین ترتیب ، بلبیس نخستین استراحتگاه سپاهیانی بوده است که مصر را به قصد فلسطین ترک می کردند ( د.اسلام ، همانجا)؛ دمشقی (ص 392) نیز آن را «باب الشام » خوانده است . در 109، مسئول مالیة مصر بخشی از قبیلة

قیس را در منطقة بلبیس اسکان داد. این گروه ، که به سه هزار نفر بالغ می شدند، با ساربانی کاروانهای بزرگ ، به رونق تجارت در این شهر کمک کردند و در عین حال نیروی قابل بسیجی نیز فراهم آوردند. قرعة این فال ازینرو به نام شهر بلبیس زده شده بود که این شهر جمعیت اندکی داشت ، و با سکونت گزیدن آن گروه هم سکنة اصلی شهر دچار تنگنا و مشکل نمی شدند و هم میزان درآمد مالیاتی کاهش نمی یافت ( د. اسلام ، همانجا).

ابن خرداذبه در قرن سوم ، فاصلة بلبیس تا فسطاط را 24 میل نوشته است (ص 80؛ نیز رجوع کنید به قدامة بن جعفر، ص 220). به نوشتة مقدسی ، بلبیس ناحیه ای بزرگ از استان (کورة ) حَوْف و مرکز (قصبة ) آن بوده است که کشتزارهای بسیار داشته ، همچنین مشتمل بوده است بر مَشتُول ، فاقوس ، جَرجیر، صَندَفا و چندشهر (مدینة ) دیگر.

در اواخر سدة چهارم ، العزیز، خلیفة فاطمی ، در یکی از لشکرکشیهایش به روم شرقی ، در این شهر بیمار شد و چشم از جهان فروبست ، و پسرش ، الحاکم در همین شهر به خلافت رسید (ابن خلّکان ، ج 5، ص 374). در 420، که ابن الجرّاح رمله را ویران کرد و گروههایی از سپاه خود را به اطراف فرستاد که تا العریش (مصر) رفتند، ساکنان بلبیس و قُرافه از ترس جان ، به مصر کوچ کردند (ابن خلدون ، ج 4، ص 78). اسدالدین شیرکوه با ناصرالدین ، برادر ضرغام (وزیر عاضد فاطمی )، در بلبیس جنگید که ناصرالدین شکست خورد و به قاهره گریخت (همان ، ج 5، ص 239ـ240). در صفر564، صلیبیها بلبیس را گشودند (همان ، ج 5، ص 329) و مردمش را کشتند واسیر کردند. حتی یهودیان بلبیس که در دورة فاطمیان وبعدها ایوبیان در حفظ آداب و رسوم خود آزادی داشتند، دراین دوره آسیب بسیار دیدند ( جوداییکا ، ذیل ماده ). ابوالفداء

در قرن هشتم (ص 119) نوشته است که بلبیس دارای درختان و نخل فراوان بوده و فرمانروایان حَوْف در آنجا سکونت داشته اند. هنگام افزونی آب نیل ، نهری به نام بحر ابن منجااز آن جدا می شده که همة ناحیة بلبیس را سیراب می کرده است . به نوشتة دمشقی (ص 171)، نیل هفت شاخه داشته که یکی از آنها بلبیس بوده است . این احتمالاً همان رودی است که از شهر بلبیس می گذشته است . بلبیس در دوران فرمانروایی محمدعلی پاشا (1220ـ 1265) قصبه (یا مرکز) مدیریة (یا تقریباً استان ) شرقی شد. امروز این شهر با خطوط ارتباطی به قاهره و بندر اسماعیلیه (کنار آبراه سوئز) متصل است ، و خط آهن قاهره ـ اسماعیلیه ـ بندر پُرت سعید از آن می گذرد (بستانی ، همانجا). در قرن سیزدهم ، شهر زقازیق جای آن را گرفت ( د.اسلام ، همانجا).

---

منابع :
(1) ابن خرداذبه ، المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
2- ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون ، المسمی دیوان المبتدا والخبر ،چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت 1408/1988؛
(3) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1968ـ1977؛
(4) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رینود و دیسلان ، پاریس 1840؛
(5) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) محمدبن ابی طالب دمشقی ، نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر ، ترجمة حمید طبیبیان ، تهران 1357ش ؛
(7) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(8) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(9) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و آلاثار ، المعروف بالخطط المقریزیة ، بولاق 1270، چاپ افست قاهره ( بی تا. ) ؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


EI 2 , s.v. "Bilbays" (by G. Wiet);
Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "Bilbeis" (by Eliyahu Ashtor);
The Times atlas of the world , London 1985, 86.

/ حسین قرچانلو /