بلاغت ، از فنون ادبی ØŒ Ùˆ در زبان فارسی به مفهوم شیوایی Ùˆ رسایی سخن . این فن در مشرق زمین بیشتر در Ø‌یطة دانشهای دینی بوده Ø› اما در سرزمینهای غربی ØŒ مانند یونان Ùˆ رومِ باستان ØŒ به دانش یا هنری مستقلّ از Ø‌وزة علوم دینی اطلاق Ù…ÛŒ شده ØŒ همچنانکه در تمدن قرون وسطایی اینگونه کشورها، بلاغت سومین هنر از هنرهای هفتگانه به شمار Ù…ÛŒ رفته است ( رجوع کنید به روبر، ذیل "Art" ).

پیشینه . از Ø‌دود قرن پنجم Ù‚ Ù… Ú©Ù‡ در سرزمینهای یونان Ùˆ روم نوعی خاص از جمهوریّت Ø‌اکم بود، داوطلبان وصول به مقامات عالی سیاسی برای رسیدن به مقصود با یکدیگر مناظره Ùˆ مشاجره Ù…ÛŒ کردند Ùˆ هر کس Ù…ÛŒ کوشید Ú©Ù‡ با سخنوری بر رقیب خود غلبه کند، Ùˆ ازینرو فن خطابت Ùˆ بلاغت در این دوسرزمین اهمیتی خاص یافت . در اواخر قرن ششم Ùˆ اوایل قرن پنجم Ù‚ Ù… ØŒ سوفسطاییان * ØŒ از جمله زنون Ùˆ پروتاگوراس ØŒ فن جدل Ùˆ مناظره را به شاگردان خود Ù…ÛŒ آموختند Ùˆ آنان را در فراگرفتن شیوه های اقناع Ùˆ الزام شنوندگان ماهر Ù…ÛŒ ساختند. اما سقراط (470Ù€ 399 Ù‚ Ù… ) Ùˆ شاگردانش ØŒ افلاطون (427Ù€ 348Ù‚ Ù… ) Ùˆ ارسطو (384Ù€326 Ù‚ Ù… )ØŒ بلاغت سوفسطاییان را مردود شناختند Ùˆ پیروان Ùˆ شاگردان خود را از آموختن آن منع کردند. آنان مبانی Ùˆ قواعدی دیگر برای بلاغت Ù¾ÛŒ ریزی کردند؛ از جمله ارسطو دو رسالة مشهور ریطوریقا (بلاغت ) Ùˆ بوئطیقا (شعر) را تألیف کرد Ùˆ بلاغت را از فن جدل ممتاز ساخت Ø› اگرچه Ø‌کیمان مسلمان این دو رساله را به ضمیمة رسالات برهان Ùˆ جدل Ùˆ سفسطه جزو مباØ‌Ø« منطق شمرده Ùˆ به آنها عنوان «صناعات خمس » داده اند.

در قرن اول و دوم ق م نیز در روم به بلاغت ، که لازمة فن خطابت بود، توجه می شد و خطیبانی مانند سیسرون (مقتول در 43 ق م ) اصول و موازینی خاص برای آن تدوین کرده بودند. فیلسوف و سیاستمدار رومی ، سنکا (متوفی 65 ق م ) اصول سیسرون را تخطئه کرد، اما فیلسوف وادیبی دیگر به نام مارکوس کوئنتیلی از اصول سیسرون دفاع ، و گفته های سنکا را رد کرد و رساله ای هم به نام > در چگونگی تربیت خطیب < نوشت . این رساله پس ازمرگ او متروک ماند، اما در دوران رنسانس از مآخذ و مراجع مهم فن بلاغت و خطابت به شمار می رفت ( بریتانیکا ، ذیل "Quintilian", "Rhetoric" ).

در ایران پیش از اسلام ، مبانی بلاغت عمدتاً از بعض متون دین زرتشتی سرچشمه می گرفت . از آن جمله یشتها از بلاغت مطلوبی برخوردار است . امروزه بسیاری از آن متون از بین رفته است و آثار به جا مانده از متون پهلوی که بسیاری از آنها پس از اسلام تألیف شده و در واقع تفسیرات و تعلیمات موبدان زرتشتی است ، ارزش بلاغی چندانی ندارد. متون پهلوی غیرمذهبیِ به جای مانده ، مانند درخت آسوریک ، را نیزنمی توان نمونه ای برای بلاغت زبان پهلوی به شمار آورد.

اما اینهمه بدین معنی نیست Ú©Ù‡ در ایران پیش از اسلام ،خاصّه در دوران ساسانی ØŒ به بلاغت اهمیت داده نمی شده است . جاØ‌ظ (متوفی 255) پس از آنکه سخنان شعوبیه رادر ستایش از شیوایی زبان پهلوی نقل Ù…ÛŒ کند، چنین نتیجه Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ سخنوری Ùˆ سخنرانی شایستة کسی جز ایرانی Ùˆ عرب نیست (ج 3ØŒ ص 20) Ùˆ از قول شعوبیه Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ هر کس Ù…ÛŒ خواهد در بلاغت به کمال رسد Ùˆ واژگان نامأنوسِ دور از ذهن را بشناسد Ùˆ در دانش لغت پرمایه گردد، بایدکتاب کاروند را بخواند (همان ØŒ ص 10). البته امروزه ا

این کتاب نشانی نیست ØŒ اما جاØ‌ظ Ú©Ù‡ خود از پیشوایان بلاغتو سخندانی است ØŒ در جای جای البیان Ùˆ التّبیین مهارتایرانیان را در خطابت Ùˆ سخنوری Ùˆ گزیده گویی ستوده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 3ØŒ ص 11)Ø› Ùˆ این ادّعایی گزاف نیست ØŒ چنانکه در بیشتر کتابهای بلاغت Ùˆ آداب نویسندگی به علاقه مندان این فنون سفارش شده است Ú©Ù‡ به آموختن فرهنگ Ùˆ چیره زبانی فُرس همّت گمارند (برای مثال رجوع کنید به ابراهیم بن مُدبِّر، ص 7).

ظاهراً در نزد مردم عرب جاهلی ØŒ بلاغت به همین معنی بوده است Ú©Ù‡ امروزه به کار Ù…ÛŒ رود، چنانکه شارØ‌ان Ø‌دیث در شرØ‌ واژة «ابلغ » از Ø‌دیث پیامبر Ú©Ù‡ فرمود: «اِنَّما اَنَا بشرٌ Ùˆ اِنَّهُ یأتینی الخَصمُ فَلعلَّ بعضَکُم اَنْ یکونَ ابلغَ مِنْ بعضٍ» (من بشرم ØŒ شاکیان نزد من Ù…ÛŒ آیند؛ Ú†Ù‡ بسا Ú©Ù‡ یکی از شما بلیغتر از دیگری باشد) گفته اند: اَیْ اØ‌سنُ ایراداً للکلام (یعنی آنکه بهتر سخن Ù…ÛŒ گوید؛ قَسطَلانی ØŒ ج 4ØŒ ص 262). به نظر عده ای ØŒ تØ‌دّی (مبارزطلبی ) قرآن مجید نیز به بلاغت آن بوده است Ø› زیرا مردم عرب در بلاغت Ùˆ سخندانی چنان چیره دست بودند Ú©Ù‡ هیچ پدیدة بشری دیگری نمی توانست با سخن رسای آنان برابری کند Ùˆ قرآن Ú©Ù‡ بر بلاغت آنان برتری یافت ØŒ معجزة الهی است . ازینرو بود Ú©Ù‡ کفّار قریش شاعری را در بالاترین درجة آن به پیامبر اکرم نسبت Ù…ÛŒ دادند. مبانی اصلی بلاغت عرب در نزد مسلمانان Ùˆ پیشوایان بلاغت در جهان اسلام ØŒ از اسلوب Ùˆ شیوة بیان قرآن سرچشمه گرفته است Ùˆ اثبات اعجاز قرآن از مهمترین اهداف علم بلاغت عرب بوده است Ùˆ مقصد اصلی مؤلّفان نخستین کتابهای بلاغی در جامعة مسلمانان ØŒ در واقع همان اثبات اعجاز قرآن بوده است .

تعریف بلاغت . از دیر باز، در کتابهای ادبی ØŒ از بلاغت تعریفهای مختصر Ùˆ مفصّلی شده است Ú©Ù‡ جاØ‌ظ در البیان Ùˆ التّبیین بسیاری از آنها را نقل کرده است . تعریف امام فخررازی (ص 62) تعریفی جامع Ùˆ مانع است : «بلاغت آن است Ú©Ù‡ آدمی آنچه را Ú©Ù‡ در تهِ دل دارد، با سخنی Ú©Ù‡ از ایجازِ مخلّ Ùˆ اطناب مملّ در آن پرهیز شده باشد، بر زبان آرد. عبدالقاهر جرجانی نیز بلاغت را نتیجة تطبیق کلام بر مقتضی ' Ùˆ مناسب Ø‌ال Ù…ÛŒ شناسد Ùˆ نام آن را «نظم » Ù…ÛŒ گذارد، Ùˆ مکرّراً در دلائل الاعجاز (مثلاً ص 44Ù€45ØŒ 276ØŒ 283ØŒ 403) Ù…ÛŒ گوید: نظم ØŒ جستن Ùˆ یافتن بهترین روابط Ù†Ø‌ÙˆÛŒ در میان کلماتی است Ú©Ù‡ برای ادای مقصود گفته Ù…ÛŒ شود. او برای لفظ ØŒ معنی Ùˆ مزیّت دیگری قائل است Ú©Ù‡ به چگونگی کاربرد Ùˆ استقرارش در کلام Ùˆ موقعیت ترکیبی آن در جمله بستگی دارد.

اقسام بلاغت . بلاغت ماهیّت واØ‌دی دارد، اما مظاهر Ùˆ مصادیق آن گوناگون است Ø› چنانکه مشهور است : «لِکلِّ مقامٍ مقالٌ.» ابوØ‌یّان توØ‌یدی (متوفی پس از 40) بلاغت را هفت قسم دانسته است : بلاغتِ شعر، خطابه ØŒ نثر، Ù…ÙŽØ«ÙŽÙ„ ØŒ عقل ØŒ بدیهه گویی Ùˆ بلاغت در ایراد سخنان تأویل پذیر (ج 2ØŒ ص 140Ù€141). همچنین برخی از نویسندگان کتب بلاغت گفته اند Ú©Ù‡ بلاغت سه گونه است : 1) سخن موجز یا Ú©Ù… Ùˆ گزیده ØŒ چنانکه با اشاره ای وافی به مقصود گفته شود؛ 2) مساوات Ú©Ù‡ لفظ Ùˆ معنی برابر باشد Ùˆ بیش Ùˆ Ú©Ù… گفته نشود؛ 3) اطناب Ùˆ اسهاب Ú©Ù‡ مقام ØŒ مقتضی اطالة سخن است . بنابراین ØŒ رعایت تناسب میان Ø‌ال Ùˆ مقال در ادای سخن ØŒ به ایجاز یا مساوات یا اطناب ØŒ از اصول مسلّم بلاغت است ( رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ ج 1ØŒ ص 127). به نوشتة خوارزمی (متوفی 383)ØŒ بلاغت سه گونه است : 1) مساوات ØŒ یعنی الفاظ بی Ú©Ù… Ùˆ کاست همان معانی را داشته باشد Ú©Ù‡ برای آن وضع شده است Ø› 2) اشاره ØŒ یعنی با الفاظ اندک بتوان معانی فراوان را رساند؛ 3) اشباع ØŒ یعنی برای رساندن یک معنی ØŒ الفاظ مترادف گفته شود (ص 78). رُمّانی (متوفی 384Ø› ص 76) بلاغت را به ده قسم تقسیم کرده است : ایجاز، تشبیه ØŒ استعاره ØŒ تلاؤم ØŒ فواصل ØŒ تجانس ØŒ تصریف ØŒ تضمین ØŒ مبالغه Ùˆ Ø‌سن بیان . چنانکه ملاØ‌ظه Ù…ÛŒ شود قدما قائل به تفصیل میان آنچه Ú©Ù‡ بعدها به نام «معانی »، «بیان » Ùˆ «بدیع » نامیده شد، نگردیده اند Ùˆ همة ابواب را زیر یک عنوان قرار داده اند.

باید یادآوری کرد Ú©Ù‡ مبانی بلاغی Ø‌کما، با مبانی بلاغیِ ادبای مسلمان ØŒ در همة مسائل Ùˆ موضوعات یکسان نیست ØŒ Ùˆ Ø‌تی همچنانکه ادیبان Ùˆ علمای بلاغت در بعض موارد با یکدیگر اختلاف نظر دارند، آرای بلاغی خود فیلسوفان نیز در پاره ای از موارد متفاوت است Ø› چنانکه فارابی (متوفی 339) دربارة آرای ارسطو در بابِ خطابه Ùˆ شعر مطالبی مطرØ‌ کرده است (ج 1ØŒ ص 456Ù€506) Ùˆ جرجانی Ùˆ ابن باجّة اندلسی (متوفی 525 یا553) نیز بر مطالب ÙˆÛŒ تعلیقاتی نگاشته اند ( رجوع کنید به فارابی ØŒ ج 3ØŒ دیباچة دانش پژوه ØŒ ص دوازده Ù€ پانزده ). این نکته هم شایان توجه است Ú©Ù‡ بلاغت با قواعد Ùˆ قوانینی معیّن ØŒ مدوّن شده ØŒ اما تسلّط بر آن جز به یاری ذوق خداداد Ùˆ طبیعی میسّر نیست .

تدوین قواعد بلاغت Ùˆ تØ‌ول آن در دوران اسلامی . از اوایل قرن دوم ØŒ هم به سبب توجه خاصّ مسلمانان به قرآن مجید Ùˆ توجیه تØ‌دّی آن به بلاغت Ùˆ اثبات اعجاز آن ØŒ Ùˆ هم به سبب نفوذ آثار Ùˆ آرای پارسی Ùˆ رومی Ùˆ یونانی Ùˆ هندی در فرهنگ اسلامی Ùˆ ادب عرب ØŒ دانشمندان سخن سنج عرب بتدریج به تعریف Ùˆ تدوین قواعد بلاغت پرداختند. صاØ‌ب نظران در اینکه آرای بلاغی غیرعرب تا Ú†Ù‡ اندازه در بلاغت عرب مؤثر بوده ØŒ اختلاف دارند. یکی از دلایل تأثیر بلاغت یونانی بر بیان عربی این است Ú©Ù‡ بیشتر متکلّمان نامدار معتزله Ú©Ù‡ با علم Ùˆ فلسفة یونان خاصّه آثار ارسطوآشنا بودند، از بلغای عالیقدر به شمار Ù…ÛŒ روند Ú©Ù‡ از آن جمله اند: واصل بن عطا (متوفی 131)ØŒ بشربن معتمر (متوفی 210) Ùˆ جاØ‌ظ . دلیل بارز منکران تأثیر بلاغت غیرعرب بر بلاغت عرب این است Ú©Ù‡ همة شواهد ابواب معانی وبیان عرب از قرآن Ùˆ سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم Ùˆ یا عرهای شاعران جاهلی Ùˆ مخضرم اخذشده است . اما به هر Ø‌ال ØŒ پس از قرن چهارم Ú©Ù‡ تألیف کتب بلاغت در جهان اسلام رواج یافت ØŒ تأثیر فلسفه ومنطق یونانی در آن کتب مشهود است . ازینرو برخی ازادبای معاصر عرب (مطلوب ØŒ ص 33Ù€113) مؤلفان کتب بلاغت عرب را در دو گروه با عنوانهای «مکتب ادبی »و «مکتب کلامی »تقسیم کرده Ùˆ مؤلفان عرب نژاد عرب زبان را پیرو مکتب ادبی Ùˆ مؤلفان غیرعرب نژاد کتب بلاغت

را از قرن ششم تا نهم مانند امام فخررازی ØŒ ابویعقوب سکّاکی Ùˆ برخی شارØ‌ان باب سوم مفتاØ‌ العلوم او، نظیر تفتازانی Ùˆ خطیب قزوینی Ùˆ میرسیدشریف جرجانی ،پیروان مکتب کلامی معرّفی کرده اند. نخستین تألیفات

بلاغی مسلمانان کتابهایی است Ú©Ù‡ برای اثبات بلاغت قرآن کریم Ùˆ تبیین دلایل اعجاز آن فراهم آمده است ØŒ Ùˆ تألیف چنین کتابهایی از اواسط قرن دوم تا اواسط قرن پنجم رواج فراوانی داشته است Ø› از جمله : اعجاز القرآنِ ابی عبیده مَعمَّربن المثنّی 'Ø› اعجاز القرآنِ واسطی معتزلی Ø› اعجاز القرآنِ قاضی باقلاّ Ù†ÛŒ Ø› رسائل رمّانی ØŒ فرّاء، خطّابی Ø› نظم القرآنِ ابن الاخشیدو کتابهایی متعدّد با عنوان «مجاز القرآن » Ú©Ù‡ اگرچه مطلوب اصلی آنها توضیØ‌ Ùˆ تبیین تØ‌دّی بلاغی قرآن است (دربارة اینگونه آثار قرآنی رجوع کنید به ابن ندیم ØŒ ص 41)ØŒ طبعاً در آنها به

مبانی فن معانی Ùˆ بیان Ùˆ بعضی از مصطلØ‌ات آن مانندمَجاز، کنایه ØŒ تشبیه ØŒ استعاره ØŒ Ø‌ذف ØŒ التفات ØŒ قصر، وصل Ùˆ فصل هم توجه شده است . از اوایل قرن سوم ØŒ ادیبان Ùˆ دانشمندان در صدد تدوین Ùˆ تعیین قواعد Ùˆ قوانین بلاغت برآمدند Ùˆ رسائل مختصری در این باره نوشتند Ùˆ از دیرباز، این مسئله Ú©Ù‡ از لفظ Ùˆ معنی کدام یک دخالت Ùˆ تأثیرش در بلاغت بیشتر است ØŒ مورد اختلاف علمای بلاغت بود. تا پیش از عبدالقاهر جرجانی ØŒ برخی از ائمة بلاغت ØŒ مانند جاØ‌ظ Ùˆ قدامة بن جعفر (متوفی 337) Ùˆ قاضی عبدالعزیز جرجانی ØŒ بیشتر به لفظ ارج Ù…ÛŒ نهادند Ùˆ برخی دیگر مانند ابوعمر Ùˆ شیبانی (متوفی 206) Ùˆ ابوالقاسم Ø‌سن بن بشرآمدی (متوفی 371) به معنی . اما بیشتر بلغا چون بشربن معتمر Ùˆ ابن قتیبه (متوفی 276) Ùˆ ابوهلال عسکری (متوفی 395) به تساوی اثر لفظ Ùˆ معنی در بلاغت قائل بودند. نخستین کسی Ú©Ù‡ در مبانی بلاغت به تفصیل پرداخت ØŒ جاØ‌ظ بود Ú©Ù‡ مسائل علم بلاغت را در کتاب مشهور البیان Ùˆ التّبیین گرد آورد Ùˆ پیوند میان لفظ Ùˆ معنی را تشریØ‌ کرد. عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471) با گردآوری متفرّقات فنون بلاغت Ùˆ رفع نقایص آن ØŒ دو کتاب مهم دلائل الاعجاز Ùˆ اسرارالبلاغه را تألیف کرد. او در این دو کتاب ØŒ هم مباØ‌Ø« علمای قرنهای دوم Ùˆ سوم هجری را دربارة اعجاز بلاغی قرآن جمع آورد Ùˆ هم به طور مستوفی ' دربارة قواعد معانی Ùˆ بیان ØŒ نقدالشّعر Ùˆ سرقات شعری سخن راند، هر چند Ú©Ù‡ وضع اصطلاØ‌ معانی Ùˆ بیان Ùˆ تقسیم علم بلاغت به این دو فن ،ابتکار سکّاکی (متوفی 626) است . سکّاکی آنچه را Ú©Ù‡ تازمان جرجانی Ùˆ سالها پس از او معانی Ù†Ø‌Ùˆ یا نظم Ùˆ تلاؤم خوانده Ù…ÛŒ شد، اصطلاØ‌اً معانی نامید Ùˆ عنوان بیان را بر تشبیه Ùˆ کنایه Ùˆ استعاره Ùˆ انواع مجاز اطلاق کرد. اما ظاهراً نخستین بار بدرالدّین بن مالک (متوفی 686) Ù…Ø‌سّنات شعری را بدیع خواند. به هر Ø‌ال ØŒ پایه گذار بلاغت عبدالقاهر جرجانی است Ú©Ù‡ با دیدی صرفاً ادبی Ùˆ بر مبنای ذوق ØŒ قواعد Ú©Ù„ÛŒ Ùˆ قوانین اساسی Ùˆ نهایی این علم را در دو کتاب خود Ù¾ÛŒ ریزی ØŒ Ùˆ نظریة اصلی خود را Ù€ Ú©Ù‡ بلاغت عبارت است از استواری نظم Ùˆ ترکیب کلام Ù€ ابراز کرد Ùˆ همین نظریه را مبنای اثبات اعجاز قرآن مجید قرار داد.

منابع : ابن مدبّر، الرّسالة العذراء ØŒ چاپ زکی مبارک ØŒ قاهره 1931Ø› ابن ندیم ØŒ کتاب الفهرست ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدرضا تجدد، تهران 1350 Ø´ Ø› علی بن Ù…Ø‌مد ابوØ‌یّان توØ‌یدی ØŒ کتاب الا متاع Ùˆ المؤانسة ØŒ چاپ اØ‌مدامین Ùˆ اØ‌مدزین ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› عمروبن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ البیان Ùˆ التبیین ØŒ چاپ Ø‌سن سندوبی ØŒ قاهره 1351/1932Ø› عبدالقاهربن عبدالرØ‌مان جرجانی ØŒ اسرار البلاغة ØŒ چاپ هلموت ریتر، استانبول 1954Ø› همو، دلائل الاعجاز ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عبده ØŒ قاهره 1331Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد خوارزمی ØŒ مفاتیØ‌ العلوم ØŒ چاپ فان فلوتن ØŒ لیدن 1968Ø› علی بن عیسی رمّانی ØŒ النّکت فی اعجاز القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد خلف الله Ùˆ Ù…Ø‌مد زغلول سلام ØŒ قاهره 1387Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد فارابی ØŒ المنطقیّاتِ لِلفارابی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدتقی دانش پژوه ØŒ قم 1408Ù€1410Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ نَهایةُ الا یجاز فی دِرایة الا عجاز ØŒ چاپ اØ‌مد Ø‌جازی سقّا، بیروت 1412/1992Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد قسطلانی ØŒ اِرشاد السّاری لِشرØ‌ صØ‌ÛŒØ‌ البخاری ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› اØ‌مد مطلوب : البلاغة عند السّکّاکی ØŒ بغداد 1384Ø›

The New Encyclopaedia Britanica , chicago 1985, Micropaedia , s. v. "Quintilian", Macropaedia , s.v. "Rhetoric"; Paul Robert, Le petit Robert: dictionnaire alphabإtique et analogique de la langue Franµise , rإdaction dirigإe par A. Rey et J. Rey-Debove, Paris 1983.

/ اØ‌مد مهدوی دامغانی /