بَلاسَگان (عربی : بَلاسَجان ، بَلاشَجان Ø› ارمنی : بَلَسَکَن )ØŒ جاینام فارسی مختوم به Ù€ اَگان (Ù€ اَکان ) به معنای سرزمین بلاس . به سرزمینی اطلاق Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ بیشترین بخش آن در جنوب مسیر سُفلای رودهای کُر Ùˆ ارس قرار دارد، Ùˆ از جنوب به آتورپاتکان (آذربایجان ) Ùˆ از مشرق به دریای خزر Ù…Ø‌دود است .

1) در دورة پیش از اسلام .

سرزمین Ùˆ ساکنان آن . بخش اصلی Ùˆ مرکز این سرزمین دشت بلسکن بود Ú©Ù‡ در جغرافیای منسوب به موسی خورنی ØŒ به زبان ارمنی (آدونتز ØŒ ص 124)ØŒ با آلبانیا برابر گرفته شده ØŒ ولی در واقع همان دشت مُغان (موغان ) است . به روایت ابن خرداذبه (ص 121)ØŒ راه بَرزَند * به وَرثان (وَرْتَنَه کِرْت ) از این دشت Ù…ÛŒ گذشت . نظر ماریک (هونیگمان Ùˆ ماریک ØŒ ص 81 Ù€82) دایر بر اینکه بَلاسَگان در زمان ساسانیان تا Ø‌دود کوههای قفقاز Ùˆ تنگة دربند ادامه داشته درست نمی نماید، ولی نظر ترور (ص 75) را باید پذیرفت Ú©Ù‡ ØŒ بر اساس آن ØŒ بلاسگان تا Ø‌دودی منطبق بر منطقه ای است Ú©Ù‡ آئِلیانوس ( > اندر طبیعت جانوران < ØŒ 7/17) از قول امینتاس ØŒ نویسندة قرن چهارم پیش از میلاد، آن را «سرزمین خزران » خوانده است Ùˆ در دورة یونانی مآبی با نام کاسپیانا نیز شناخته Ù…ÛŒ شد (این نام را ارامنه در اوایل قرن دوم پیش از میلاد از مادهای آتورپاتکان اخذ کرده بودند). با در نظر گرفتن اینکه در جغرافیای موسی خورنی ( رجوع کنید به هوبشمان ØŒ ص 4ØŒ 267 به بعد، 351Ù€352)ØŒ بیشتر کاسپیانا در ایالت بعدی پئه ای تکرن قرار Ù…ÛŒ گیرد، Ù…ÛŒ توان نتیجه گرفت Ú©Ù‡ بَلاسَگان منطبق با بخشی از خاک آن ایالت بوده Ú©Ù‡ در جنوب رود کُر قرار داشته است .

اصطلاØ‌ قومی بالاس چیک ØŒ Ú©Ù‡ تنها در زبان ارمنی به آن بر Ù…ÛŒ خوریم ØŒ از کلمة بلسکن مشتق شده است ( رجوع کنید به مارکوارت ØŒ ص 120ØŒ هوبشمان ØŒ ص 412). گفتة اِلیشِه (30/7ØŒ Ùˆ نیز ص 262Ù€264Ø› لانگلوا ØŒ ج 2ØŒ ص 227)را Ú©Ù‡ یکی از شاهان بَلاسگانی هون بوده است نباید واقعیت Ù…Ø‌ض تلقی کرد Ùˆ نتیجه گرفت Ú©Ù‡ ساکنان بلاسگان اصل Ùˆ نسب هونی داشته اند.

بلاسگان در عهد ساسانیان . در یکی از سنگنوشته های سه زبانی شاپور اول ØŒ Ú©Ù‡ تاریخش اندکی بعد از 260 میلادی است ØŒ برای نخستین بار کلمة بلاسگان دیده Ù…ÛŒ شود (پارسی میانه 2/1: n ف Bl'sk Ø› پارتی 2/1: Bl'skn Ø› یونانی 3/1: رجوع کنید به [?] Balasagene ماریک ØŒ ص 49). در این سنگنوشته ،در فهرست اسامی استانهای ساسانی ØŒ نام این کشور مستقل از آلبانیا برده شده است Ø› این واقعیت Ù…ÛŒ تواند بدان معنی باشد Ú©Ù‡ بلسکن Ø‌تی اگر کمابیش از مستملکات پادشاهی آلبانیا بوده ØŒ زمانی Ú©Ù‡ اردشیر اول یا شاپور اول آن را تصرف کرده اند، نوعی موجودیت سیاسی داشته است . از طرفی ØŒ ابن خرداذبه (ص 18)ØŒ شاه بلاسگان (بِلاشجان ) را ازسلاطینی Ù…ÛŒ شمارد Ú©Ù‡ اردشیر اول به آنان عنوان شاهی بخشیده بود ( رجوع کنید به آدونتز، ص 170) Ú©Ù‡ نشان Ù…ÛŒ دهد شاه بلاسگان ØŒ به نوعی ØŒ انقیاد خویش را به اردشیر (یا شاپور)ثابت کرده Ùˆ بر اثر آن در شمار دست نشاندگان ÙˆÛŒ درآمده است .بنابه گزارش فاوستوس ØŒ در زمان سلطنت خسرو دوم گرگوری ØŒ شاه ارمنستان ØŒ اسقف ایبِریا Ùˆ آلبانیا کوشید تااتباع سرزمین سنه سن را به دین مسیØ‌ درآورد (سنه سن را موسی خورنی ØŒ 3/3ØŒ به نام این سنه سن Ú©Ù‡ شاه ماساگِتها (آلانها) بود، بر مردمان دیگری نیز، از جمله بالاسچیکها، فرمانروایی Ù…ÛŒ کرد. سپاهیان شاه ماساگتها به ارمنستان Ø‌مله بردند، ولی ارامنه آنها را تار Ùˆ مار کردند Ùˆ بقایای ایشان به کشور بالاسچیکها (فاوستوس ØŒ7/3Ø› لانگلوا، ج 2ØŒ ص 215Ù€216) عقب نشستند. بنابراین ØŒ ظاهراً سنه سن Ø‌والی سالهای 335Ù€336 میلادی ØŒ بخشی از بلاسگان را اشغال کرده Ùˆ به جمع آوری نیرو پرداخته ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ ØŒ دست Ú©Ù… در ظاهر، دست نشاندة شاه شاهان بوده است . در آغاز قرن بعد، مسروب قدیس ØŒ در مأموریت دینی خویش ØŒ به موعظه Ùˆ دعوت در بلاسگان پرداخت Ú©Ù‡ به گفتة کوریون (5/11ØŒ ص 34) در آن هنگام به آلبانیا تعلق داشته است .

این وضع را Ù…ÛŒ توان به نوعی دست نشاندگی بلاسگان در برابر آلبانیا تعریف کرد.در مورد شورش ارمنستان در برابر ایران در زمان یزدگرد دوم ØŒ از بلاسگان هم نام برده شده است Ø› از این قرار Ú©Ù‡ درنبردی در نزدیکی رود لوپ نس ØŒ بعضی از اشراف ارمنی به شاه بلاسگان Ùˆ نیروهای او Ø‌مله ور شدند (الیشه ØŒ59/4ØŒ ص 147Ù€ 148Ø› لانگلوا، ج 2ØŒ ص 208Ø› مُوسِس کالان کاتواسئی ØŒ 2/2ØŒ ص 67). از فØ‌وای کلام آشکارا معلوم

است که در آن زمان نیروهای بلاسگان در کنار ایرانیان می جنگیده اند. اما شاه این کشور، که الیشه او را هون

می خواند، در خروج بر ولینعمت ساسانی خود درنگ نکرد؛ ومتعاقباً یک لشکر ایرانی را در آلبانیا قتل عام کرد، و بعد از آن به دستور یزدگرد دوم به قتل رسید (الیشه ، 30/7، ص 263ـ264؛ لانگلوا، ج 2، ص 147ـ 148).

بخشهایی Ú©Ù‡ در زبان ارمنی سپندران پروژ Ùˆ اورمزدپروژ Ùˆ آتسی باگاوان Ùˆ شاید الوان خوانده Ù…ÛŒ شوند Ùˆ همگی در جنوب کُر قرار دارند اØ‌تمالاً در زمان Ø‌کومت ساسانیان به وجود آمدند ( رجوع کنید به هوبشمان ØŒ ص 352). نام دو بخش اول Ú©Ù‡ در فارسی میانه سپندران پیروز Ùˆ هرمزد پیروز خوانده Ù…ÛŒ شوند، قطعاً اصل ساسانی دارد.

مسیØ‌ÛŒ شدن اهالی بلاسگان Ùˆ بقایای تمدن ایرانی نزد کافرکیشان دوران متأخر . دو تن در دو مرØ‌له کوشیدند تااهالی بلاسگان را به دین مسیØ‌ هدایت کنند؛ یکی گرگوری Ú©Ù‡ ظاهراً این کار به شهادتش منجر شد، Ùˆ دیگری مِسروب قدیس . اما از نتایج این فعالیتها، Ùˆ اینکه آیا این کار بعد هم ادامه یافت یا خیر، چیزی نمی دانیم . واقعیت مسلّم این است Ú©Ù‡ در نامه ای از یوØ‌نای دوم ØŒ اسقف اعظم کلیسای ارمنستان ،در ربع سوم قرن ششم ØŒ خطاب به اسقف اعظم آلبانیا ( > کتابِ نامه ها < ØŒ ص 21: موسِس کالان کاتواسئی ØŒ 7/2ØŒ ص 72)ØŒ در میان اسقفان دیگر، از تیموتی اسقف بلاسگان ØŒ نیز نام برده شده است . علاوه بر این ØŒ مُهری به زبان پهلوی ØŒ متعلق به

دورة ساسانی Ú©Ù‡ اخیراً از آن خبر داده اند (ژینیو ØŒ ج 2،ص 64ØŒ نیز رجوع کنید به ص 5)ØŒ به نام «اسقف اعظم کلیسای هلبن Ùˆ بَلاسَگان » منقور شده است . در این نوشته هلبن را Ù…ÛŒ توان به اØ‌تمال زیاد نام پارسی میانة شهری دانست Ú©Ù‡ به زبان ارمنی آن را اَلِوان Ù…ÛŒ خوانده اند (شاید همان شهر آلبانای بطلمیوس ØŒ 2/11/5 باشد) Ùˆ Ø‌اکم نشین ناØ‌یه ای به همین نام در بلاسگان بوده است .

به هر Ø‌ال ØŒ واقعیت این است Ú©Ù‡ تا 184/ 800 درمنطقة مُغان تغییر دین صورت نگرفت . اسقف اِلی یا

Ú©Ù‡ برای ترویج انجیل به این سرزمین Ù€ Ú©Ù‡ دیگر بلاسگان نام نداشت Ù€ مأموریت یافته بود، با مردمی روبرو شد Ú©Ù‡ خدایی به نام یَزد را Ú©Ù‡ در درخت بلوطی به نام «شاهِجنگل » Ù…ÛŒ زیست Ù…ÛŒ پرستیدند Ùˆ بوته هایی Ú©Ù‡ پیرامون این درخت بودند، «کودکان یَزد» خوانده Ù…ÛŒ شدند. اهل Ù…Ø‌Ù„ مدّعی بودند Ú©Ù‡ این خدا از اجدادشان به آنان رسیده اسـت (تومادو مارگا ØŒ ج 2ØŒ ص 509 Ù€ 512Ø› نیز رجوع کنید به فی ØŒ ص 340Ù€ 341). یَزد در پهلوی واژه ای معمول دالّ برخداست . کیشی Ú©Ù‡ اسقف الی یا Ù…ÛŒ بایست با آن مبارزه Ù…ÛŒ کرد، آشکارا بر گرفته از اعتقادات مزدایی دوران ساسانی بود Ú©Ù‡ اØ‌تمالاً با پرستش Ù…Ø‌Ù„ÛŒ درختان مقدس درآمیخته بود.

منابع : ابن خرداذبه ، المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛

N. Adontz, Armenia in the period of Justinian, tr. by N.G. Garsoفan, Lisbon 1970; Eliىe  , Histoire d'Armإnie, Venice 1950; Faustus, The epic histories atributed to P ـ awstos Buzand (Buzandaran Patmut ـ iwnk ـ ), tr. N. G. Garsoفan, Cambridge, Mass. 1989; J. M. Fiey, Parole de l'Orient ,2/2, 1971; Ph. Gignoux, Catalogue de sceaux , camإes et bulles sassanides, paris 1978; E. Honigmann and A. Maricq, Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis , Mإmoires in 8 ْ de l'Acadإmie royale de Belgique, classe des letres 47, 4, Brussels 1953; H. Hدbschmann, Die altarmenischen Ortsnamen, Indogermanische Forschungen 16, Strasbourg 1904; Movse  s Kalankatuac ـ i, Histoire de l'Albanie, tr.C. J. E. Dowsett, The History of the Caueasian Albanians by Movse  s Dasxuranc ¤ i , London and New York 1961; Koriun, Vie de S. Maىtoc ـ , ed. Akinian, Venice 1952; V.Langlois, Collection des historiens de l'Armإnie, Paris 1867-1869; Livre des lettres , Tiflis 1901; Thomas de Marga, The book of governors, tr. by E.A.W. Budge, London 1893; A. Maricq, "Res Gestae Divi Saporis", in Classica et Orientalia, Paris 1965; J. Marquart, E  ra  nىahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac ـ i , Abh. Ak. Wiss. zu Gخttingen, N. S. 3/2, 1901; Moses of Khorene, Patmut ـ iwn Hayoc ـ , tr. R.W. Thomson, Moses Khorenats ـ i, History of the Armenians, Cambridge, Mass. 1978; K. V. Trever, Ocherki po istorii i kul'ture kavkazsko  § Albanii , Moscow and Leningrad 1959

(رساله ای دربارة تاریخ و فرهنگ آلبانیا در قفقاز).

/ شومون ( ایرانیکا ) /

2) در دورة اسلامی . در عهد اسلامی ØŒ بلاسگان شامل دشتی Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ در دو سوی مسیر سفلای ارس ØŒ از بردعه * ( =برذعه ) Ùˆ طریق بیلقان * تا وَرثان ØŒ باجَروان * Ùˆ بَرزنَد گسترده بود. این ناØ‌یه ولایتهای ارّان Ùˆ مُوغان را در بر Ù…ÛŒ گرفت ØŒ هر چند Ù€ همانگونه Ú©Ù‡ مینورسکی متذکر شده Ù€ نام آن در منابع ارمنی فراوان یافت Ù…ÛŒ شود Ùˆ در مآخذ اسلامی بندرت به آن برمی خوریم . با وجود این ØŒ بلاذری از آن نام برده Ùˆ گفته است Ú©Ù‡ در Ø‌دود 24ØŒ خلیفه عثمان ØŒ سلمان بن ربیعه باهلی را به ارّان گسیل کرد. او بعد از تسلیم شدن بَرذَعه Ùˆ بیلقان Ùˆ غیره ØŒ کردهای بلاسگان را به اسلام دعوت کرد Ùˆ بر بعضی از ایشان جزیه نهاد (ص 291Ù€292). ( سپس مرزبان (اسفندیار) با Ø‌ذیفه ØŒ از سوی همة مردم آذربایجان ØŒ صلØ‌ کرد بر این قرار Ú©Ù‡ هشتصد هزار درهم Ù€ هر ده درهم به وزن هشت مثقال Ù€ ادا کند تا کسی کشته نشود Ùˆ به بردگی برده نشود Ùˆ آتشکده ای ویران نگردد، Ùˆ متعرض کردان «بلاسجان » Ùˆ سبلان Ùˆ ساترودان نشوند (همان ØŒ ص 457Ù€ 458) ) . جغرافی دانان متقدم اسلامی بندرت از بلاسگان به همین نام یاد کرده اند، اما ابودُلف ØŒ سیاØ‌ قرن چهارم ØŒ در الرسالة الثانیه خود Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ از آن دشت گذشته Ùˆ خرابه های پنجهزار (کذا) آبادی را ملاØ‌ظه کرده است Ø› Ùˆ اضافه Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ در افسانه ای عامیانه آنجا را Ù…Ø‌Ù„ اصØ‌اب الرَّس مذکور در قرآن (فرقان : 38Ø› Ù‚ :12) Ù…ÛŒ دانند (مینورسکی ØŒ بخش 16ØŒ ص 36ØŒ Ø‌واشی ØŒ ص 75).

منابع : ( اØ‌مدبن ÛŒØ‌یی بلاذری ØŒ فتوØ‌ البلدان ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مد توکل ØŒ تهران 1367 Ø´ ) Ø›

V. Minorsky, Abu  -Dulaf Mis ـ ar Ibn Muhalhil's travels in Iran (circa A.D. 950) , Cairo 1955.

/ بازورث ( ایرانیکا ) /