responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1598

 

بَکری ، ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیزبن محمدبن ایّوب ، یکی از بزرگترین جغرافی دانان و فضلای اندلسی قرن پنجم . خانوادة وی در403 با استفاده از سقوط خلافت مروانیان در قرطبه ، در وَلبَه * و شَلطیش * (واقع در ساحل جنوبی شبه جزیرة ایبری در اقیانوس اطلس در غرب لَبلَه )، امیرنشین بسیار کوچکی بنیان نهادند. پدر او عزالدّوله عبدالعزیز بکری (متوفی در حدود456)، تنها یا احتمالاً دومین امیر این امیرنشین ،

تحت فشارهای سیاسی معتضدبن عَبّاد ( رجوع کنید به عَبّادیان * )، ناگزیر امیرنشین خود را به پادشاه اشبیلیّه داد و ابوعبید که دراین زمان دست کم سی ساله بود، همراه پدرش به قرطبه رفت و از حمایت کم و بیش مؤثر ابوالولید محمدبن جوهر، حکمران آنجا، برخوردار شد (ابن حیّان ، المتین ، در ابن بسّام ، الذخیره ، ج 2، به نقل ابن عِذاری ، البیان ، ج 3، ص 240ـ241و دُزی ، ج 1، ص 252ـ253)، اما منبع دیگری (منضم به البیان ، ج 3، ص 299) مصرّ است که ابوعبید و پدرش ،به اشبیلیه بازگشته اند. ابوعبید از شاگردان ابن حیّانِ مورخ (متوفی 468) و عُذریِ جغرافی دان (متوفی 478) بود ودر اندک مدتی به عنوان نویسنده ای مبرّز شهرت یافت .

او به محافل درباری ایالات ، بویژه دربار بنوصُمارح درالمریه * رفت و آمد می کرد و در اواخر عمر با ابن خاقان *آشنا شد، بکری بیشتر آثار خود را که مبتنی بر یادداشتهای بیشمارش بود، قبل از مداخله های سیاسی و نظامی مرابطین در اسپانیا و خلع پی درپی ملوک طوایف نگاشت . او مدت زیادی ساکن اشبیلیه بود و هنگامی که ال سید برای جمع آوری مالیاتِ آلفونسوی ششم به آن شهر وارد شد، در آنجا حضور داشت . پس از آنکه سلطان یوسف بن تاشفین مجدداً قرطبه را پایتخت اندلس کرد، بکری در آنجا اقامت گزید و در شوّال 487 (یا496 به گفتة صنّبی که لقب «ذوالوزارتین » را به او نسبت می دهد)، به سالهای پیری ، در همانجا درگذشت .

بکری ، گر چه ظاهراً هرگز از شبه جزیرة ایبری خارج نشده بود، بیشتر عمرش را وقف جغرافی کرد. او در عین حال در کلام و فقه اللغة و گیاه شناسی نیز متخصص و نمونة کامل عیاری از «مُشارِک » ( = ذوفنون ) بود. او در شاعری نیز دست داشت ، چنان که برخی از نویسندگان شرح حال او بعضی از خمریه هایش را نقل کرده اند. او را کتابدوست نیز خوانده و گفته اند که دستنوشته های گرانبهای خویش را در پوششی از پارچة لطیف حفظ می کرده است .

تألیفات جغرافیایی بکری ، که شهرتش در جهان اسلام عمدتاً بر آن است ، شامل دو کتاب المسالک و الممالک

و معجم مااستعجم است که از نظر حجم و اهمیت برابرنیستند.

مهمترین تألیف بکری مسالک است که بخشی از آن به صورت قطعه هایی طولانی موجود است و تنها قسمتی از آن به چاپ رسیده است . چنانکه از عنوان آن بر می آید، بکری بر آن بود تا کتابش به رسم معمول ، راهنمایی برای مسافرت زمینی و دریایی باشد، از جمله برآوردی از مسافتهای میان شهرها و منزلگاهها را به دست داده است . در مواردی وصف سواحل آنقدر دقیق است که خواننده فکر می کند که منبع نویسنده متنی از دورة رواج دریانوردی در غرب دریای روم (مدیترانه ) یا دورة قبل از آن بوده است . توصیف او از شهرها نیز غالباً بسیار دقیق است و مطالبش دربارة نامجایهای مغرب و افریقیه و «بلادالسودان »، در کمال ، چیزی از وصفهای او کم ندارد. این کتاب مطالب سیاسی ، تاریخی ، اجتماعی و حتی قوم نگاری را نیز در بر می گیرد و به همین دلیل دست کم دربارة غربِ دنیای اسلام از ارزش بی حدی برخوردار است .

بخش اعظم جلد مقدماتی این کتاب که در آن به مسائل جغرافیای عمومی و اقوام مسلمان و غیرمسلمان پرداخته (نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ، ش 5905)، هنوز به چاپ نرسیده است (قطعة راجع به روسها و اسلاوها را کونیک و روزن در1878 در سنت پترزبورگ منتشر کرده اند؛ نیز سیپل ). ولی بخشی که بی تردید از همه مهمتر است ، بخش افریقایی دربارة غرب دنیای اسلام ، با نام کتاب المُغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب است که از مدتها پیش به صورت متن و ترجمة فرانسوی (امروزه کهنه و نامعتبر) دوسلان در دسترس بوده است . پیش از آن ، کاترمر در1831 ترجمة ملخّصی از آن را در پاریس منتشر کرده بود. برخی از قسمتهای راجع به اندلس را لوی پرووانسال چاپ کرده است (لیدن 1938، ص 245ـ 252؛ نیز رجوع کنید به اندلس 1953، ص 100ـ104). در قسمت اول ، کتاب المغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب ، اطلاعات جالبی دربارة راههای صحرا و ریشه های جنبش موحدین دارد. از قسمت دوم فقط آن اجزایی موجود است که آلفونسوی دهم (السابیو) از آن استفاده کرده بود. وصف ادریسیان و مرابطین هنوز جزو معتبرترین مستندات دربارة خاندان نخست و خاستگاههای خاندان دوم است . در نگارش این اثر ابوعبید علاوه بر اطلاعات شفاهی کسانی که از افریقیه یا

مغرب آمده بودند، کتابهایی دربارة همین مناطق نیز در دست داشته است ؛ از جمله : المسالک و الممالک محمدبن یوسف ورّاق ( رجوع کنید به برونشویگ ، ص 151ـ152) در جغرافیای افریقیه ، دربارة قیروان در قرن چهارم ؛ مدارک بایگانی اسنادِ قرطبه (مثلاً دربارة فرقة مبدع بَرغَواطه * )؛ نظام المرجان احمدبن عمرعذری که در آن به «عجایب » فضای چشمگیری اختصاص داده شده و بکری نیز آن را در تألیف خویش آورده است ؛ مجموع المفترق که چند و چون آن معلوم نیست و بعید نیست که از آثار خود ابوعبید باشد. ابوعبید در مستندات خود راجع به اسپانیای مسیحی و بقیة اروپا از شرح سفر ابراهیم بن یعقوب اسرائیلی ، یهودی طرطوشی ، به شمال اروپا در قرن چهارم استفاده کرده ، ولی این استفاده ، بی شک با واسطة عذری بوده است ؛ چون قزوینی نیز به همین وسیلة غیرمستقیم به او اشاره می کند.

بخشهای موجود مسالک ، سزاوار تصحیحی انتقادی و مطالعه ای روشمند است . زبان بکری نیز هنوز بررسی نشده است ؛ بکری ، به اتفاق مؤلفان رسالات «حِسْبَه »، مانند ابن عبدون * اشبیلی و ابن عبدالرئوف و سَقَطی مالقی و مؤلفان رسالاتی دربارة فلاحت ، از آن دسته نویسندگان اندلسی است که واژگان آنها بیشترین تعداد لغات اسپانیایی را دارد. از لحاظ وضع اقتصادی غرب در قرن چهارم و پنجم (اطلاعاتی دربارة اوزان و مقادیر، هزینة زندگی ، مناسبات بازرگانی و داد و ستد فرآورده ها و کالاهای گرانبها)، کتاب او، حتی به صورت ناقصش ، حاوی اطلاعات زیادی است که چون نزهة المشتاقِ شریف ادریسی ، تهیة نقشه ها و انواع تحلیل را دربارة جغرافیای تاریخی دنیای اسلام آن قرون ممکن می سازد. المسالک و الممالک قرنها بر نوشته های عرب تأثیرگذار بوده است .

کتاب معجم مااستعجم ، صورتی از اسامی مکانهایی اغلب در جزیرة العرب است که در شعر جاهلی و متون احادیث ذکر شده و املای آنها محل اختلاف بوده است . در مقدمة این اثر، پیشگفتاری جالب دربارة وضع جغرافیایی جزیرة العرب در دوران باستان و اقامتگاههای مهمترین قبایل آن آمده است . ووستنفلد دستنوشت این کتاب را به خط مؤلف به چاپ رسانده است .

در زمینة دین ، ابن بشکوال ، بدون ذکر نام ، تألیف کتابی دربارة نشانه های رسالت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم («فی اعلام نبوة نَبینّا») را به او نسبت می دهد. اشبیلی ( فهرسة ، در > مجموعة آثار عربی ـ اسپانیایی < ، ج 9ـ10، ص 325ـ 326، 343ـ344)، چهار تألیف را در فقه اللغة به او نسبت می دهد: 1) التنبیه علی اوهام ابی علی فی کتاب النوادر (چاپ صَلحَنی ، 4 جلد، قاهره 1344؛ رجوع کنید به بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 202) که نقدی است بر ابوعلی قالی * ؛ 2) شرحی بر امالی همو، با عنوان سمط اللا´لی فی شرح الامالی (چاپ عبدالعزیز میمنی ، قاهره 1354؛ رجوع کنید به بروکلمان ، همانجا)؛ 3) شرحی باعنوان صِلَة المفصول ، بر اشعار منقول در الغریب المُصَنَّف نوشتة ابوعبید قاسم بن سَلاّ م ؛ 4) شرحی بر کتاب الامثال همین مؤلف ، با عنوان فَصل المَقال فی شرح کتاب الامثال (نسخه های خطی در استانبول ؛ رجوع کنید به > دنیای شرق < ، ج 7، ص 123؛ > مجلة انجمن شرق شناسی آلمان < ،1910؛ بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 166، حاشیه ). سرانجام باید به المؤتَلَف والمُختَلَف اشاره کرد که هم در زمینة فقه اللغه و هم تاریخ بوده و ظاهراً از بین رفته است .

غافقی و ابن بیطار بارها در آثار داروشناسی خود بکری را نویسنده ای معتبر دانسته اند که رساله ای گیاه شناختی با عنوان اعیان النبات یا کتاب النبات داشته و ظاهراً موجود نیست ( رجوع کنید به اشبیلی ، فهرسة ، چاپ کودرا و ریبرا، ص 377). این کتاب از منابع بلاواسطة ابن عبدون * اشبیلی ، محتسب و عالم طبیعی دان قرن ششم ، در تألیف عمدة الطبیب فی شرح الاعشاب بوده است ( رجوع کنید به اسین پالاسیوس ، ص بیست و هفت و حاشیة 1). این رسالة گیاه شناختی که ابن ابی اصیبعه آن رادر چند سطر وصف کرده ( رجوع کنید به میرهوف ، 1935، ص 14، همو، 1940، ص بیست و هفت )، مانند رسالة ابن عبدون ، عمدتاً دربارة اندلس بوده است .


منابع :
(1) ابن عذاری ، کتاب البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب ، ج 3، چاپ لوی ـ پرووانسال ، پاریس 1930؛
(2) محمدبن خیر اشبیلی ، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف ، چاپ کودرا و ریبرا، ساراگوسا 1894 ـ 1895؛






(3) M. Asصn Palacios, Glosario de voces romances registradas por un botؤnico anئnimo hispano-musulmؤn, Madrid- Granada 1943;
(4) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
(5) R. Brunschvig, Mإlanges Gaudefroy-Demombynes, Cairo 1935-45;
(6) R.Dozy, Scriptorum arabum loci de Abbadidis, Leiden 1846;
(7) A. Kunik and V. Rosen, Izvestiya al-Bekri i drugikh avtorov o Rusi i Slavyanakh, St.Petersburg 1878, I;
(8) E. Lإvi-Proven  al, "La `Description de l'Espagne' of Ah ¤ mad al-Ra  z   ", A l-Andalus, 18 (1953);
(9) idem, La Pإninsule ibإrique au Moyen-Age, Leiden 1938,XXI-XXIV;
(10) M. Meyerhof, "Esquisse d'histoire de la pharmacologie et botanique chez les Musulmans d'Espagne, A l-Andalus, (1935);
(11) idem, "Un glossaire de matiةre mإdicale de Maفmonide", Mإmoires de l'Institut d'ـgypte, XLI(1940);
(12) A. Seippel, Rerum Normannicorum Fontes Arabici , Oslo 1896-1928;


(13) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «ابوعبیدالبکری » (از لوی ـ پرووانسال )؛
(14) زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک ، تهران 1369 ش ـ ، ذیل «بکری ، ابوعبید» (از ورنت ).

(15) / لوی ـ پرووانسال ، تلخیص از ( د.اسلام ) ؛
با

اضافاتی از ( زندگینامة علمی دانشوران ) /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1598
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست