بقایی کرمانی ، مظفر ، سیاستمدار، وکیل مجلس و رهبر حزب زحمتکشان ملت ایران . در حدود 1290 در کرمان زاده شد. پدرش میرزا شهاب راوری کرمانی ، از فعالان سیاسی دورة مشروطه و نمایندة کرمان در مجلس چهارم بود (مکی ، ج 3، ص 465). با آمدن میرزا شهاب به تهران ، مظفر نیزبه تهران آمد و مشغول تحصیل شد. در 1308 ش با سهمیة دولتی برای ادامة تحصیل به فرانسه رفت و تحصیلات تکمیلی خود را در رشتة فلسفه در دانشگاه سوربن به پایان رساند.پس از بازگشت به ایران و گذراندن دورة سربازی در کادراداری دانشکدة افسری ، بترتیب ، به عنوان مترجم ، متصدی ارزیابی در بیمة ایران ، رئیس فرهنگ کرمان ، وکیل ، و نهایتاً مدرس دانشگاه تهران کار کرد (شهابی ، ص 18). او در 1318 ش ازدواج کرد و هشت سال پس از آن با همسرش متارکه نمودو دیگر ازدواج نکرد . با رواج فعالیت احزاب سیاسی پس از شهریور 1320، بقایی راه پیشرفت خود را در فعالیتهای حزبی یافت ؛ ازینرو بعد از عضویت و فعالیت در دو حزب اتحاد ملی و کار، وارد حزب دمکرات ایران به رهبری قوام السلطنه شدو توانست در آن حزب رشد کند، به طوری که در 1326 ش عضو هیئت سری تصفیه و دبیر حزب بود و به عنوان نامزداین حزب از کرمان به مجلس پانزدهم راه یافت . بقایی ازدوستان علی زُهَری و عیسی سپهبدی از کارمندان سفارت فرانسه ، و حسن پاکروان (سرلشکر و رئیس بعدی ساواک ) و مادر فرانسویش امینه پاکروان بود. او با کمک اینان و حمایت سیاسی رضا حکمت (سردار فاخر) روزنامة شاهد را در 1326 ش تأسیس کرد و با بیان نظریات سیاسی خود درآن جریده ، بر شهرت خود افزود ( گذشته چراغ راه آینده است ، ص 591).

در دوران نمایندگی مجلس ، تا اسفند 1327، در جناح اکثریت بود و حتی از امضای مادة واحده ای دایر بر الغای قرارداد نفت جنوب خودداری کرد؛ اما پس از مدتی ، به اقلیت مجلس پیوست و به استیضاح دولت ساعد پرداخت وبا قرارداد گس ـ گلشائیان مخالفت نمود (مدنی ، ج 1، ص 177). وی در اعتراض به تقلبهای صورت گرفته در انتخابات مجلس شانزدهم ، به همراه عده ای که سرشناسترین آنها دکتر محمد مصدق * بود، در دربار متحصن شد. هستة اولیة جبهه ملی ایران * در تحصن شکل گرفت که بقایی از بنیانگذاران آن

بود و بعدها دبیر کل آن شد (همان ، ج 1، ص 179). او برای جلوگیری از تقلب در انتخابات ، سازمان نظارت بر آزادی انتخابات را تشکیل داد. این سازمان بعد از انتخابات باعنوان سازمان نگهبان آزادی ، که از جمله گروههای تشکیل دهندة جبهة ملی ایران بود، به فعالیت خود ادامه داد (نجاتی ، 1364 ش ، ص 86).بقایی با مخالفتهای سرسختانه با سپهبد رزم آرا و تصویب طرح ملی شدن صنعت نفت ایران و همچنین فعالیت مؤثر در ماجرای خانة سدان در تیر 1330 ش (رائین ، ص 61ـ73)، خود را به عنوان یکی از چهره های سیاسی کشور مطرح کرد. در همین دوران ، او با خلیل ملکی به همکاری نزدیک پرداخت . پس از مدتی ، ملکی به اتفاق هوادارانش به سازمان نگهبانان آزادی پیوست و در اردیبهشت 1330 ش آن دو (بقایی و ملکی ) حزب زحمتکشان ملت ایران را تأسیس کردند (نجاتی ، 1371 ش ، ج 1، ص 157). این حزب پس از مدتی توانست در روشنفکران و کارگران نفوذ کند. هدف اصلی این حزب مقابله با نفوذ حزب توده * بود، و مقابلة این دو حزب حوادث خشونت آمیزی به بار آورد که در نهایت نهضت ملی ایران را تضعیف کرد ( رجوع کنید به گازیوروسکی ، ص 107، 127).

از اوایل 1331 ش ، بقایی بتدریج با دولت مصدق به مخالفت پرداخت ( گذشته چراغ راه آینده است ، ص 652). در این زمان ، در حزب زحمتکشان دو دیدگاه مبنی بر همکاری ( با مصدق ) (دیدگاه خلیل ملکی ) و عدم همکاری (دیدگاه مظفر بقایی ) به وجود آمد. این شکاف با حوادث سی ام تیر عمیقتر شد و پس از مدتی حزب زحمتکشان به دو گروه منشعب شد: حزب زحمتکشان ملت ایران به رهبری بقایی ، حزب زحمتکشان ملت ایران (با عنوان نیروی سوم ) به رهبری خلیل ملکی (نجاتی ، 1371 ش ، ج 1، ص 158).

بقایی بر مخالفت خود با مصدق افزود و از ( محمدرضا ) شاه آشکارا حمایت کرد؛ به طوری که در ماجرای کودتای 28 مرداد 1332 ش ، نیروهای بقایی جزو کسانی بودند که به خانة مصدق حمله کردند. آنان در عملیات کودتا نقش فعال داشتند و مطبوعات پس از کودتا، بقایی را یکی از رهبران «قیام ملی » برای براندازی دولت مصدق معرفی کردند.

پس از کودتا، بقایی به علت ناکامی در تصدی سمت نخست وزیری ، در مخالفت با زاهدی سخنانی گفت که باعث تبعید محترمانة وی به زاهدان شد (محمدآقا و صدیقی ، ص 77). در 1339 ش ، بقایی با شاه ملاقات کرد و شاه به وی اجازه داد که در انتخابات شرکت کند، اما با باطل شدن انتخابات به علت تقلب ، نتوانست به مجلس راه یابد. بقایی به علت انتشار اعلامیه ای برضد دولت دستگیر و محاکمه شد، ولی در همة محاکمات تبرئه گردید ( مجموعه اسناد لانة جاسوسی امریکا ، ج 23، ص 164). وی در 1342 ش ، فعالیت سیاسی مختصری آغاز و از دولت انتقادهای ملایمی کرد. ساواک برای پراکنده کردن صفوف مبارزان ، با فعالیتهای بقایی مخالفت نمی کرد.

فعالیت حزب زحمتکشان از 1350 ش ، از سر گرفته شد، ولی این بار این حزب بیشتر به محفل دوستانه شبیه بود تا به سازمان سیاسی جدّی . در دهة 1350 ش ، بقایی با اعلام وفاداری به سلطنت و اصول قانون اساسی ، از تشکیل حزب رستاخیز انتقاد کرد (محمدآقا و صدیقی ، ص 82). همچنین در آستانة پیروزی انقلاب اسلامی ، تظاهراتی ترتیب داد، ولی مورد توجه مبارزان مسلمان قرار نگرفت (نجاتی ، 1371 ش ، ج 2، ص 371).

در 20 تیر 1358 ش ، بقایی به همراه عده ای از دوستانش ، به اتهام توطئه بر ضد انقلاب اسلامی در کرمان دستگیر ومدتی بازداشت شد. در 2 دی 1358 ش وی مطالبی روی نوار ضبط و تکثیر کرد که به وصیتنامة سیاسی او شهرت یافت .او در این نوار بازنشستگی سیاسی خود را اعلام داشت (محمدآقا و صدیقی ، ص 90ـ174)، اما عملاً به فعالیتهای سیاسی خود ادامه داد. تداوم فعالیتهای پنهانی بقایی ، بویژه ارتباطش با عوامل خارجی ، سبب دستگیری مجدد وی شد ( کیهان ، ش 13180، ص 2). او پس از مدت کوتاهی ، در 27 آبان 1366 ش درگذشت .

---

منابع :
(1) اسماعیل رائین ، اسنادخانة سدان ، تهران 1358 ش ؛
(2) سیف الرضا شهابی ، «مروری بر زندگی سیاسی مظفر بقایی »، کیهان ، ش 13219، 13دی 1366؛
(3) کیهان ، ش 13180، 27آبان 1366؛
(4) مارک ج . گازیوروسکی ، سیاست خارجی آمریکا و شاه : بنای دولتی دست نشانده در ایران ، ترجمة فریدون فاطمی ، تهران 1371 ش ؛
(5) گذشته چراغ راه آینده است ، ویراستار: بیژن نیک بین ، تهران 1362 ش ؛
(6) مجموعه اسناد لانه جاسوسی آمریکا ، ج 23، تهران 1367 ش ؛
(7) علی محمدآقا و محمد صدیقی ، افول یک مبارز: نقدی بر وصیتنامة سیاسی ، مواضع و خط مشی دکتر مظفر بقائی ، ( تهران ) 1365 ش ؛
(8) جلال الدین مدنی ، تاریخ سیاسی معاصر ایران ، قم 1361ـ1362 ش ؛
(9) حسین مکی ، تاریخ بیست سالة ایران ، تهران 1362ـ1364 ش ؛
(10) غلامرضا نجاتی ، تاریخ سیاسی بیست و پنج سالة ایران : از کودتا تا انقلاب ، تهران 1371 ش ؛
همو، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332 ، تهران 1364 ش .

/ حسین آبادیان /