responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1549

 

بَقّال بازی ، نوعی نمایش سنّتی و مردمیِ خنده دار و شادی آورِ ایرانی با مضمون انتقادی. در عهد صفویه ، نمایشهای داستانیِ شادی آوری به نام «تقلید» و «مضحکه » پدید آمد (بیضایی ، 1344 ش ، ص 168). سپس دو رشته از قصه ها و بازیهای تقلید نامی جداگانه یافت ، و تقریباً در عهد زندیه «کچلک بازی » و «بقال بازی » ابداع شد (همان ، ص 170؛ ملک پور، 1363 ش ، ج 1، ص 269). هر چند به نوشتة مایل بکتاش (ص 41)، بقال بازی در زمان صفویه به وجود آمده است ، اما به گفتة میرزا حسین تحویلدار «حکمای قدیم بقال بازی را بنا بر مصالح چند اختراع نموده اند» (ص 87).

در ایران تا زمان ناصرالدین شاه (حک :1264ـ1313) نمایش (تئاتر)، به مفهوم اروپایی آن سابقه نداشت . در1290 «تکیة دولت » برای شبیه خوانی و تعزیه ساخته شد (گوران ، ص 71)، اما بازیگرانِ نمایشهای تقلید و بقال بازی نیز بتدریج به آن راه یافتند، تا جایی که پس از چندی تقلید با تعزیه رقابت می کرد (برای نمونه رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ص 591). مُقَلدانی چون نایب کریم ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) در اصلاح و تغییر تقلید می کوشیدند و با گروههای نمایشی خود، ضمن بازی قطعاتی که صرفاً برای خندانیدن شاه و درباریان بود، نمایشهایی کوتاه و انتقادی ترتیب می دادند که عالیترین و کاملترین نمونة آن نمایشنامة بقال بازی در حضور است (جنّتی عطائی ، ص 59؛ آرین پور، ج 1، ص 326).

بقال بازی ، به مرور زمان ، دو شکل مشخص پیدا کرد: گونه ای که گروههای دوره گرد در روستاها بازی می کردند و هدفی جز خندانیدن تماشاگران نداشت (برای نمونه رجوع کنید به مستوفی ، ج 1، ص 340)؛ و گونه ای که مطربان شهری در شهرها بازی می کردند و علاوه بر خنده آوری ، جنبه های انتقادی هم داشت (صادقی ، ص 388؛ بیضایی ، 1344 ش ، همانجا) و درابداع بقال بازی افزون بر لودگی «مصالح » خاصی ملحوظ بود (تحویلدار، ص 87ـ88).

بقال بازی ، بتدریج با ورود نمایش اروپایی ، و عدم انطباق با تحولات اجتماعی ، و نیز بی توجهی و بی مهری روشنفکران و اهل قلم به آن ، از عرصة نمایش ایران کنار رفت (صادقی ، ص 391؛ ملک پور، 1363 ش ، ج 1، ص 272). با این حال ، در هفتمین «جشنوارة نمایشهای مذهبی ، آیینی و سنّتی » (9ـ 15مهر1374)، نمایشی به نام «کریم پشه سلطان می شود» اجرا شد که برداشتی بود از بقال بازیِ «بازی در حضور» ( رجوع کنید به فصلنامة هنر ، ش 29، ص 440ـ441).

موضوع بقال بازی ، کشمکشی است میان دو شخصیت اصلی این نمایش : بقالی پولدار و خسیس و نوکر تنبلش

که دستورهای اربابش را اشتباهی انجام می دهد که بر اثرآن حوادث خنده آوری پیش می آید (بیضایی ، 1344 ش ، همانجا؛ صادقی ، ص 390، به نقل از رضوانی ) و موضوعاتی از این قبیل ( رجوع کنید به مستوفی ، ج 1، ص 340؛ بیضایی ، 1344 ش ، همانجا). گروههای مختلف ، گاه ابتکاراتی در شخصیتها و موضوع نمایش خود داشته اند (صادقی ، ص 386؛ نیز رجوع کنید به مستوفی ، همانجا).

بقال بازی در جشنها و شادیها (تحویلدار، ص 86؛ بیضایی ، همان ، ص 179)، عروسیهای اعیانی دهات (مستوفی ، همانجا)، قهوه خانه های بزرگ و خانه های اشراف (بیضایی ، 1344 ش ، همانجا)، در قصر ناصرالدین شاه در شب عید نوروز (جنّتی عطائی ، ص 28، به نقل از سید علی نصر، جزوة درس تاریخ تئاتر ) یا شب تولدش (نوربخش ، 1346 ش ، ص 369)، در تکیة دولت (اعتمادالسلطنه ، ص 591؛ جنّتی عطائی ، ص 59؛ بیضایی ، 1341 ش ، ص 41)، در مقابل او و درباریان اجرا می شده است .

شبیه ترین معادل اروپایی برای بقال بازی ، کمدیا دل آرته (کمدی هنرمندان ) است . شادی آوری ، مهارت بازیگر در فن بدیهه سازی و بذله گویی ، پر سر و صدا بودن و سادگی از ویژگیهای مشترک آنهاست (برای آگاهی از تاریخچه و ویژگیهای کمدیا دل آرته رجوع کنید به ملک پور، 1364 ش ، ص 146ـ147؛ شهریاری ، دفتر اول ، ص 246ـ249؛ بیضایی ، 1342 ش ، ص 21).

برای بقال بازی ، دستنوشته (نمایشنامه )ای وجود نداشته است . بازیگران بر اساس قصه ای از پیش تعیین شده ، بداهه سازی می کرده اند و اگر از بقال بازی متنی به جا مانده ،در واقع پس از اجرای نمایش ثبت شده است . شاید نداشتن متن به دلیل جذابیت بدیهه سازی ، تفاوت و تنوع در اجرا، بیسوادی یا کم سوادی بازیگران و ناآشنایی آنان با نمایشنامه نویسی بوده است ، و شاید چون در این نمایش ،انتقادهای سیاسی ـ اجتماعی صورت می گرفته ، نمی خواسته اند از خود سندی بر جا بگذارند تا مفتّشان بتوانند از اجرای آن جلوگیری کنند (بیضایی ، 1344 ش ، ص 171) و به همین دلیل از نام و نشان نویسندة متونِ به جا مانده از بقال بازی ،اثری نیست .

یکی از متنهای به جای مانده از بقال بازی ، تأتر کریم شیره ای است که نسخه ای از آن در کتابخانة ملی تبریز موجود است (منزوی ، ج 5، ص 3663) و نسخه ای در «انستیتوی آثار خطی فرهنگستان علوم جمهوری سوسیالیستی گرجستان » (ملک پور، 1363 ش ، ج 1، ص 280). باقر مؤمنی متن این نمایشنامه را بانام تیاتر کریم شیره ای ( رجوع کنید به کتابشناسی مقاله ) و اکبر رادی نسخه ای تازه به دست آمده از این نوع نمایش را به نام مجلس نایب کریم ، معرفی و چاپ کرده اند ( رجوع کنید به کلک ، ش 76ـ 79، ص 226ـ 234؛ برای متنهای دیگر رجوع کنید به جنّتی عطائی ، ص 31ـ 50 ؛ آرین پور، ج 1، ص 327ـ336).این نمایش عناوین گوناگون داشته (برای نمونه رجوع کنید به آرین پور، ج 1، ص 326؛ جنّتی عطائی ، ص 28؛ بکتاش ، ص 19) که نویسندة آنها ناشناخته است (برای آگاهی از آرای نویسندگان دربارة نویسندة نمایشنامه رجوع کنید به جنّتی عطائی ، همانجا؛ بکتاش ، ص 27ـ39؛ ملک پور، 1363 ش ، ج 1، ص 281ـ290؛ آرین پور، ج 1، ص 326ـ327؛ رادی ، ص 224).

در قالب قصه و نمایش و گفتگوهای بقال بازی انتقادهایی نیز صورت می گرفته است . در زمان ناصرالدین شاه ، نایب کریم ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) انتقادهای بسیار تندی از شاه و درباریان می کرد (برای نمونه رجوع کنید به نوربخش ، 1346 ش ، ص 384، 405؛ تیاتر کریم شیره ای ، ص 82)، از جمله ، لقبهای درباریان را بشدت و با لمات زشت مسخره می کرد ( رجوع کنید به نوربخش ، همان ، ص 394ـ 395)، چنانکه آنان از بیم انتقادهای او و برای مصون ماندن از آن ، پیش از نمایش به او رشوه می دادند (مستوفی ، ج 1، ص 360)؛ و چون خری داشت ، مبلغ رشوه را به عنوان «بهای نعل » به او می دادند (نوربخش ، 1363 ش ، ص 115؛ در امثال و حکم دهخدا، ج 2، ص 733 نیز «خر کریم را نعل کردن » به معنای رشوه دادن است ).

میرزاحسین تحویلدار این بازی را «مفید فواید بسیار در سیاست مدن » (ص 86) و در رفع ظلم و مبنای آن را نه سرگرمی ، بلکه تقلیدِ اعمال ناشایسته برای نشان دادن و محسوس کردن زشتیها می داند و اضافه می کند: «در حقیقت اینگونه الواط آیینة مُقَبَحات مردمند» (ص 87) و سپس بتفصیل نمونه ای واقعی از رفع ظلم و برقراری عدالت را به وسیلة این نمایش توضیح می دهد (همانجا). از همین رو بقال بازی ، بازیی مردمی و مورد علاقة مردم بود. شهرت این نمایش و تأثیر محتوای آن در دورة قاجاریه تا بدان پایه بوده که در برخی متون به ترکیباتی برگرفته از آن همچون «وزارت بقال بازی » برمی خوریم (سالور، ج 2، ص 1294) که کنایه از آشفتگی و رواج سودجویی و حقه بازی بوده است .

بازیگران بقال بازی نامهای گوناگونی داشته اند، از جمله : مُقلِد یا تقلیدچی (اعتمادالسلطنه ، ص 591؛ گوران ، ص 80؛ بکتاش ، ص 41)، دلقک (ملک پور، 1363 ش ، ج 1، ص 271)، مسخره (بیضایی ، 1344 ش ، ص 176)، لوطی (تحویلدار، ص 86)، مطرب (مستوفی ، ج 1، ص 361)، و عملة طرب (همان ، ج 1، ص 485؛ اعتمادالسلطنه ، همانجا). در دوران ناصرالدین شاه ، بازیگران معروفِ بقال بازی عبارت بودند

از: اسماعیل بزاز (برای شرح حال او رجوع کنید به مستوفی ، ج 1، ص 361؛ برای تصویر او رجوع کنید به ملک پور، همان ، ج 1، ص 275)و نایب کریم ، معروف به کریم شیره ای (برای شرح حال اورجوع کنید به مستوفی ، ج 1، ص 359ـ361؛ بامداد، ج 1، ص 396ـ397؛ برای تصویر او و گروهش رجوع کنید به ملک پور، همانجا). کریم شیره ای گروهی بازیگر داشته که به کمک آنها در حضور شاه بقال بازی راه می انداخته است . در این بازیها خود او نقش اصلی (بقال )را بازی می کرده و دیگر اعضا با نامهای نمایشیِ چوردکی و ریشکی و ماستی و پسیکی بازی می کرده اند (برای اسامی آنان و دیگر اشخاص نمایش رجوع کنید به جنّتی عطائی ، ص 30؛ آرین پور، همانجا). انجوی شیرازی (ج 1، ص 67) به آیینی به نام «رِشکی و ماسّی » اشاره کرده که احتمالاً دو شخصیت ریشکی و ماستیِ بقال بازی ملهم از آن اند.


منابع :
(1) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما ، تهران 1357 ش ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه ،چاپ ایرج افشار، تهران 1350 ش ؛
(3) ابوالقاسم انجوی شیرازی ، جشن هاو آداب و معتقدات زمستان ، ج 1، تهران 1352 ش ؛
(4) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(5) مایل بکتاش ، «میرزا آقا تبریزی »، فصلنامة تئاتر ، سال 1، ش 1و2 (پاییز ـ زمستان 1356)؛
(6) بهرام بیضایی ، نمایش در ایران ، تهران 1344 ش ؛
(7) همو، «نمایش در ایران »، مجلة موسیقی ، دورة 3، ش 70 (آبان 1341)، ش 77 (خرداد 1342)؛
(8) حسین بن محمد ابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1342 ش ؛
(9) تیاتر کریم شیره ای ، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی ، تهران 1357 ش ؛
(10) ابوالقاسم جنّتی عطائی ، بنیاد نمایش در ایران ، تهران 1356 ش ؛
11- علی اکبر دهخدا، امثال و حکم ، تهران 1357 ش ؛
(12) اکبر رادی ، « ( دربارة ) مجلس نایب کریم »، کلک ، ش 76ـ79 (تیرـ مهر 1375)؛
(13) قهرمان میرزا سالور، روزنامة خاطرات عین السلطنه ، ج 2: روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه چاپ مسعود سالور و ایرج افشار، تهران 1376 ش ؛
(14) خسرو شهریاری ، کتاب نمایش : فرهنگ واژه ها، اصطلاحها، سبکها و جریانهای نمایشی ، تهران 1365 ش ؛
(15) قطب الدین صادقی ، «بقال بازی : تقلیدی از دوران فئودالی ایران »، فصلنامة هنر ، ش 29 (تابستان و پاییز 1374)؛
(16) هیواگوران ، کوشش های نافرجام : سیری در صدسال تیاتر ایران ، تهران 1360 ش ؛
(17) عبدالله مستوفی ، شرح زندگی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریّه ، تهران 1360 ش ؛
(18) جمشید ملک پور، ادبیات نمایشی در ایران ، ج 1، تهران 1363 ش ؛
(19) همو، گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان ، تهران 1364 ش ؛
(20) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ 1353 ش ؛
(21) حسین نوربخش ، دلقکهای مشهور درباری ، تهران 1363 ش ؛
همو، کریم شیره ای دلقک مشهور دربار ناصرالدین شاه قاجار ، تهران 1346 ش .

/ سیّاره مهین فر /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 1549
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست