بغدادی ، اسماعیل پاشا بن محمدامین بن امیرسلیم ، کتابشناس و زندگینامه نویس مشهور عثمانی . در 1255 در بغداد به دنیا آمد و در همانجا سکنی گزید. اصل او از طایفة بابان است ، ازینرو به بابان زاده نیز شهرت دارد (حاجی خلیفه ، مقدمة نجفی مرعشی ، ج 1، ص «و»؛ کحاله ، ج 2، ص 289). رفعت بیلگه کلیسی به رغم وابستگی اسماعیل پاشا به طایفة بابان و لقب بغدادی ، وی را ترک دانسته ، اما عزالدین تنوخی (ص 130) ضمن اشاره به این نکته که واژة پاشا بر قومیت او دلالت نمی کند، نظر کلیسی را رد کرده است .

از زندگی او اطلاع روشنی در دست نیست ، تنها می دانیم که پس از دانش اندوزی وارد تشکیلات نظام عثمانی شد، و در 1292 به استانبول منتقل شد و در انقلاب 1326 که به اعادة قانون اساسی 1293 و اعلام مشروطیت انجامید، با رتبة میرلوایی به ریاست یکی از شعبه های ژاندارمری رسید (طاهربک ، ج 3، ص 28؛ د. ا. د. ترک ، ذیل «بغدادلی اسماعیل پاشا»).

بغدادی در کنار کارهای نظامی و اداری به تألیف و تدوین نیز می پرداخت . آثار وی عبارت اند از:

1) ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون ، در دو مجلد. این کتاب ذیلی است برکتاب حاجی خلیفه * که ارزش آن کمتر از کشف الظنون نیست ؛ و مؤلف آن را در فاصلة سالهای 1296 تا 1323 (بغدادی ، ج 1، ستون 158) نوشته است . بغدادی نیز در تنظیم کتاب خود از روش الفبایی استفاده کرده و درآن برخی از خطاهای حاجی خلیفه را یادآور شده است . مطالب این اثر گاه دقیقتر از کشف الظنون است . وی دربارة هر اثر اطلاعاتی آورده که عبارت است از: نام کتاب و مؤلف ؛ سال درگذشت مؤلف و محل کتابت اثر؛ زبان اثر؛ آغاز و انجام اثر؛ محل نگهداری کتاب ، زیرا برخی کتابخانه ها را شخصاً دیده است ؛ آثار دیگر مؤلف ؛ و مهمتر از همه نام و معرفی آثار مؤلفان شیعه ، که حاجی خلیفه کمتر بدان پرداخته است . این کتاب پس از درگذشت بغدادی ، به تصحیح محمدشرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی ، از روی نسخة دستنویس مؤلف ، در 1314 ش / 1945 منتشر شده است (روحانی ، ص 87 ـ 88).

2) هدیّة العارفین : اسماءالمؤلفین و آثارالمصنّفین ، در دو مجلد، شامل قریب به 000 ، 9 شرح حال و 000 ، 50 عنوان کتاب . بغدادی این کتاب را به روش الفبایی و براساس نام کوچک نویسندگان تنظیم کرده و اطلاعاتی از قبیل نام پدر، کنیه ، نسبت ، شهرت ، لقب ، سرزمین ، مذهب ، تاریخ درگذشت و ترک بودن آنان به دست داده است . ذکر تاریخ و محل تولد و زندگی نویسندگان ، محل تدریس و شرح سفرها و معرفی آثار آنان از دیگر ویژگیهای این کتاب است . در این کتاب همة نویسندگانی که تابع دولت عثمانی بوده ، ولی اصل ترکی (رومی ) نداشته اند با علامت ستاره مشخص شده اند. هدیة العارفین نخستین بار پس از درگذشت مؤلف در استانبول انتشار یافته و سپس بارها در بیروت و بغداد و تهران ، به طریقة افست به چاپ رسیده است . نایل بیرقدار نیز نمایة اسامی اشهر (شامل کنیه ، نسبت ،تخلّص ، لقب ) این کتاب را در 1369 ش /1990 در استانبول منتشر کرده است .

---

منابع :
(1) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 3، بیروت 1410/1990؛
(2) عزالدین تنوخی ، « ( دربارة ) هدیة العارفین »، مجلة المجمع العلمی العربی ، ج 30، جزء 1 (جمادی اولی ' 1374)؛
(3) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
(4) سیدکاظم روحانی ، «مأخذ شناسی اسلامی : ایضاح المکنونِ اسماعیل پاشا بغدادی »، کیهان اندیشه ، ش 6 (خرداد و تیر 1365)؛
(5) بروسه لی محمدطاهربک ، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول 1333ـ 1342؛
(6) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛


(7) TDVI A , s.v. "Bag § datl  I sma  il Pa  a" (by Hulu  si K  l  µ).

/ جمشید کیانفر/