بغایری ، عبدالرزاق ، از پیشگامان معاصرفن نقشه برداری و علم جغرافیا در ایران . پدرانش اهل شمن آباد سبزوار واز خوانین طایفة بَغایری (بُغایری ) خراسان بودند. کرمعلی خان ، جد او، برای تحصیل ، به اصفهان رفت و همانجا اقامت کرد.پدر عبدالرزاق ، ملامحمد حسن ، نوادة دختری ملا محراب گیلانی ، از عرفای قرن اخیر و مادرش دختر میرزا مهدی خان منشی (متوفی ح 1175ـ1180)، از خوانین کروَن اصفهان بود که در اصل از بحرین و بصره به ایران آمده بودند و دردربار نادرشاه (حک :1148ـ1160) و کریم خان زند (متوفی 1193) خدمت می کردند و نسبشان به حبیب * بن مظاهر می رسید (احتشامی ، ص 50؛ «آقای عبدالرزاق خان مهندس بغایری »، قسمت 1، ص 135؛ ایران . وزارت امور خارجه ، ص 18ـ19).

عبدالرزاق در 22محرم 1286 در اصفهان زاده شد و پس از آموزشهای ابتدایی در خانه و مکتب ، در شعبان 1296، همراه پدرش به تهران آمد. نخست نزد او کتابهایی چون نصاب و امثله را خواند و سپس در محضر میرزا محمد جواد، پدر میرزا محمد علی شاه آبادی ، امام جماعت مسجد جامع ، مقدمات علوم دینی را آموخت (احتشامی ، همانجا). چندی نیز نزد سید شهاب الدین اصفهانی درس می خواند که در فلسفه و حکمت و عرفان و همچنین علومی چون طب و ریاضی دست داشت (مهدوی ، ص 6ـ7).

بغایری در صفر1304 وارد مدرسة دارالفنون شد و بر خلاف تمایلی که پدرش به طبیب شدن او داشت ، نزد استادانی چون میرزا عبدالغفارخان نجم الدوله و میرزا محمودخان نجم الملک ، و همچنین معلمان خارجیِ دارالفنون ، به آموزش ریاضی و مهندسی پرداخت و، با ذوقی که در کارهای علمی و صنعتی داشت ، کره های جغرافیایی در اندازه های مختلف ساخت و یکی از آنها را در 1310 (ایران . وزارت امور خارجه ، ص 19: 1312) به ناصرالدین شاه قاجار (حک : 1264ـ1313) تقدیم کرد؛ به همین مناسبت ، به فرمان شاه ، منصب سرتیپی و حکم تدریس در مدرسة نظام یافت (مسعود انصاری ، ص 216). ظاهراً وی دورة دارالفنون را تمام نکرد؛ گویا در سال آخر تحصیل ، بر کناری عبدالغفارخان نجم الدوله از تصدی تعلیمات ریاضی دارالفنون ـ و انتصاب علی خان ناظم العلوم به جای او ـ را برنتافت و «رفتن استاد را تحمل نتوانست و بر خلاف میل استاد دارالفنون را ترک گفت » (رشدیه ، ص 113).

از این به بعد، بغایری گذشته از ادامة تحصیل ، از جمله درس حکمت ، که همراه استادش نجم الملک ، نزد حیدرقلی خان قاجار می خواند (مسعود انصاری ، همانجا)، سفارشهایی در زمینة نقشه برداری اراضی و املاک قبول کرد و بخش مهمی از اوقات خود را به تحقیق و ترسیم نقشه ای از ایران گذراند که در پی گردآوری و مطالعة انبوهی از نقشه های انگلیسی ، روسی ، آلمانی ، فرانسوی و ترکی و همچنین تطبیق اعلام آن با متون تاریخی و جغرافیایی فارسی و اطلاعات محلی ، بالاخره در 1316، به مقیاس 000 ، 400 ، 11 منتشر شد (احتشامی ، ص 51 ـ 52؛ مقدم ، ص 8).

عبدالرزاق که از بدو تأسیس مدرسة شرف در 1312، در آن به تدریس ریاضی مشغول بود ( تاریخچة دبیرستان شرف ، ص 4 ـ 5)، خود در 1316، مدرسة خِرَد را بنیان نهاد. یک سال بعد نیز در مدرسة سیاسیِ مشیرالدوله شروع به تدریس جغرافیا کرد. علاوه بر این ، او برای آموزش عمومی (ریاضیات ) جلسات آموزشی شبانه ای در منزل خود بر پا کرد که تا حدود چهل سال بعد دایر بود (احتشامی ، همانجا؛ رشدیه ، ص 112؛ ایران . وزارت امور خارجه ، همانجا).

با آغاز انقلاب مشروطه و تحولات و شور و شوق ناشی از آن ، طرحهای اقتصادی و صنعتی چندی از جمله طرح احداث خط آهن بندر گز ـ تهران به میان آمد. در اوایل محرم 1326 بغایری از سوی صنیع الدوله مأمور شد تا در رأس هیئتی ، دربارة احداث این خط ، مطالعات و بررسیهای اولیه را انجام دهد، ولی با پیش آمدن استبداد صغیر، این طرح ناتمام ماند (بغایری ، ص 9).

بغایری در 1327، کتاب آموزشی اصول علم جغرافی را با مقدمه ای کلی ، و در 1328، نقشة بلوکات اطراف تهران را ترسیم و منتشر کرد. تخصص او در جغرافی و نقشه برداری ، با تحولاتی که در حوزة مرزهای کشور روی داد، کاربرد حیاتی تری پیدا کرد. مسئله مرزهای ایران و عثمانی ، که با گسترش دامنة تجاوزهای عثمانی ، و در واقع اشغال بخشهای وسیعی از حدود غربی ایران ، از 1329 ابعاد گسترده ای یافته بود، به تشکیل کمیسیونی بین المللی انجامید که مرکب از نمایندگان روسیه و بریتانیا، ایران و عثمانی و هدفش حل و فصل این موضوع بود. معاونت و سرپرستی بخش فنی این هیئت را، که در 1331 به ریاست عالیة نصرالله خان اعتلاءالملک (خلعت بری ) تشکیل شد، بغایری بر عهده داشت . کمیسیون مشترک مرزی از صفر 1332، کار تحدید حدود را از خرمشهر آغاز کرد و تا ذیحجة همان سال ، نقشه برداری و تعیین حدود بخشهایی از این مسیر را تا کوه آرارات ـ منتهی الیه مرزهای ایران و عثمانی در امتداد مرزهای روسیه ـ به پایان برد (ایران . وزارت امور خارجه ، همانجا؛ مخبر فروغ فسائی ، ص 73ـ74).

از آن تاریخ به بعد، بغایری تا حدود سی سال ، در اغلب فعالیتهای راجع به تحدید حدود ایران ، در مقام سرپرستی بخش فنی هیئتهای اعزامی ، حاضر بود؛ از جمله در 1301 ش ، در هیئتی به ریاست مستشارالدولة صادق ، برای رفع اختلافات مرزی ایران و شوروی در مرزهای شمال شرقی ایران ؛ در 1343 (1303 ش )، در نقشه برداری از حدود دشت مغان ؛ و بار دیگر، در 1308 ش ، در پی تشکیل کمیسیون مرزی ایران و ترکیه ، در مرزهای غربی کشور (ایران . وزارت امور خارجه ، ص 19ـ20؛ احتشامی ، ص 52). در تمامی مراحل این کار دشوار ـ مأموریت هیئت اعزامی اول به سرپرستی اعتلاءالملک در 1308 ش (مسعود انصاری ، ص 220)، هیئت اعزامی دوم به سرپرستی مظفراعلم (سردار انتصار) در 1309 ش (مخبر فروغ فسائی ، ص 89) و در دور دوم و نهایی فعالیتها در 1310ـ1312 ش ـ سرپرستی امور فنی تعیین حدود را بغایری بر عهده داشت . وی همچنین در زمستان و بهار 1312 ش ، در رأس هیئت تحقیقات مرزی ، به قسمتهای جنوبی مرز ایران و افغانستان اعزام شد؛ و در هیئت تحدید حدود ایران و عراق ، در 1317تا1319 ش ، همین مسئولیت را بر عهده داشت . اگرچه وی در سالهای بعد، احتمالاً به دلیل کهولت ، در این گونه فعالیتهای عملی مشارکت نداشت ، ولی حضور وی در مقام رئیس بخش فنی و نقشه برداری «وزارت امور خارجة ایران »، تا سالها بعد، یا دست کم تا اسفند 1327 ش که ، به پیشنهاد علی اصغر حکمت ، طی مراسمی در کاخ وزارت خارجه از او و خدماتش تقدیر به عمل آمد، ادامه یافت (ایران . وزارت امور خارجه ، ص 17). از بغایری ، گذشته از آثار منتشر شده ، از جمله کتاب معرفة القبله (تهران 1371) ـ و صورتی از برخی آثار منتشر نشده چون فرهنگی دربارة جغرافیای ایران ، جدولی از اسامی و مشخصات خلفا و پادشاهان دورة اسلامی ، نقشة تفصیلی شهر تهران ، ویک رشته یادداشتهای مرزی ... (که از هیچیک نشانی دردست نیست ) ـ اثر مکتوب دیگری بر جای نمانده است ( رجوع کنید به «شرح مختصری از تاریخ تولد و کارهای مرحوم مهندس عبدالرزاق بغایری »، ص 106؛ «بیاد سه دانشمند بزرگ : محمد قزوینی ـ مهندس عبدالرزاق بغایری ـ میرزا محمدعلی معلم حبیب آبادی »، ص 107).

بغایری در 84 سالگی در 19 اردیبهشت 1332 درگذشت ، و چون دختر میرزا محمد حسین فروغی (ذکاءالملک ) را به همسری داشت ، جنازة او را در ابن بابویه ، در مقبرة خانوادگی فروغی ، به خاک سپردند.

---

منابع :
(1) «آقای عبدالرزاق خان مهندس بغایری »، سالنامة پارس ، سال 6 (1310 ش )؛
(2) ابوالحسن احتشامی ، شکوفه های ذوق و ادب ، تهران ( 1327 ش ) ؛
(3) ایران . وزارت امور خارجه ، نشریة وزارت امور خارجه ، دورة 1، ش 1 (خرداد 1328)؛
(4) عبدالرزاق بغایری ، ما مهندس داریم : در جواب مذاکرات 22 آبان ماه 1305 شمسی مجلس شورای ملی ، تهران ( 1345 ) ؛
(5) «بیاد سه دانشمند بزرگ : محمد قزوینی ـ مهندس عبدالرزاق بغایری ـ میرزا محمدعلی معلم حبیب آبادی »، نشریة انجمن آثار ملّی ، ش 3ـ4 (پائیز ـ زمستان 1355)؛
(6) تاریخچة دبیرستان شرف ، تهران 1341 ش ؛
(7) شمس الدین رشدیه ، سوانح عمر ، تهران 1362 ش ؛
(8) «شرح مختصری از تاریخ تولد و کارهای مرحوم مهندس عبدالرزاق بغایری »، نشریة انجمن آثار ملّی ، ش 3ـ4 (پائیز ـ زمستان 1335)؛
(9) محمدعلی مخبر فروغ فسائی ، مرزهای ایران ، تهران 1324 ش ؛
(10) محسن مسعود انصاری ، «عبدالرزاق بغایری »، تحقیقات اسلامی ، سال 8 ، ش 1 و 2 (1372 ش )؛
(11) بابامقدّم ، «تاریخچة نقشه برداری در ایران »، نشریة فنی سازمان نقشه برداری ، سال 4، ش 12 (بهمن 1355)؛
معزّالدین مهدوی ، داستانهائی از پنجاه سال اوضاع اجتماعی نیم قرن اخیر ، تهران 1348 ش .

/ کاوه بیات /