بَغایری ، طایفه ای ترک از طوایف معروف ایل گرایلی خراسان . تا اواخر دورة صفویه در کتب و اسناد تاریخی نامی از بغایری نیامده است . وجه تسمیه و معنای آن نیز دانسته نیست . ازینرو نمی توان میان این نام و لقب پادشاهان اَللاّ ن (در قفقاز) که در قرون نخستین اسلامی «بغایر» خوانده می شده اند (ابن رسته ، ص 174)، نسبتی قائل شد. با اینهمه ، سابقة حضور آنان در برخی مناطق خراسان به دورة ایلخانیان مغول می رسد، زیرا گرایلیها که بغایری نیز تیره ای از آن است ، همراه هلاکو (حک : 654ـ663) به خراسان آمده بوده اند (اعتمادالسلطنه ، 1362ـ 1363 ش ، ج 1، ص 160). این مردم از سه قرن پیش در بخشهایی از اسفراین و در بعضی روستاهای نیشابور و سبزوار زندگی می کردند (استرآبادی ، ص 79ـ80؛ اعتمادالسلطنه ، 1367ـ 1368 ش ، ج 1، ص 524). از میزان جمعیت این طایفه در قرون گذشته اطلاع چندانی در دست نیست ، امّا چون بعضی مورخان عصر نادرشاه افشار (حک : 1148ـ1160) بارها از «غازیان بغایری » نام برده اند، می توان پی برد که این طایفه در آن روزگار از جمعیت و نفوذ قابل توجهی در دستگاه حکومت برخوردار بوده است (مروی ، ص 152ـ153، 397، 438، 485، 887).

باقرخان بغایری ، در لشکرکشی نادر به سوی سپاه اشرف افغان ، از نخستین سرداران بود (مروی ، ص 153ـ154؛ استرآبادی ، ص 132ـ133). برخی از سران بغایری در زمان افشاریان به منصبهایی از قبیل سپهسالاری گرجستان و آذربایجان و حکومت فارس دست یافتند (مروی ، ص 460؛ باکیخانوف ، ص 150؛ کلانتر، ص 35). دامنة قدرت و نفوذ سران بغایری به دورة زندیان و قاجاریان نیز کشیده شد (ساروی ، ص 36؛ سپهر، ج 1، ص 9ـ10؛ غفاری کاشانی ، ص 105ـ106، 187ـ192؛ گلستانه ، ص 324؛ آذربیگدلی ، ص 375). در طول سلطنت فتحعلی شاه قاجار (1212ـ1250)، بعضی از امرای این طایفه ، چند بار به دشمنی با دولت قاجار برخاستند. مشهورترین آنان سعادت قلی خان بغایری و برادرانش بودند. وی سرانجام ، در 1233 تسلیم شاه قاجار شد و قلعه های بام و صفی آباد را به قوای قاجار تحویل داد (سپهر، ج 1، ص 180؛ مفتون دنبلی ، ص 328). به هنگام شورش چند سالة محمدحسن خان سالار، فرزند اللهیارخان آصف الدوله و حاکم خراسان که سلطنت ایران را حق خود می دانست ، گروهی از امرای طایفة بغایری در بسیاری از جنگهای او با قوای دولتی شرکت داشتند، اما پیش از شکست قطعی شورش حسن خان ، از او کناره گرفتند و به قوای دولتی پیوستند (سپهر، ج 3، ص 44؛ صدیق الممالک ، ص 87). قدرت امرای بغایری در طول سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (1264ـ1313)، بتدریج کاهش یافت و پیش از اینکه سلطنت او منقضی شود، حکومت موروثی نیز از خانوادة امرای بغایری خارج شد. جمعیت این طایفه در این دوره دست کم 200 ، 1 خانوار بود که بیش از نیمی از آنان در صفی آباد و بقیه در دهستان بام سکونت داشته اند (ییت ، ص 344؛ حکیم الممالک ، ص 314). امروزه بازماندگان این طایفه علاوه بر بام و صفی آباد در مشهد و تهران نیز پراکنده اند (میرنیا، ص 37ـ 38).

---

منابع :
(1) لطفعلی بیگ آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337 ش ؛
(2) ابن رسته ، الاعلاق النفیسة ، ترجمة حسین قرچانلو، تهران 1365 ش ؛
(3) محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی ، جهانگشای نادری ، چاپ عبدالله انوار، تهران 1341 ش ؛
(4) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ 1368 ش ؛
(5) همو، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362ـ1363 ش ؛
(6) عباسقلی آقا باکیخانوف ، گلستان ارم ، چاپ عبدالکریم علیزاده ... ( و دیگران ) ، باکو 1970؛
(7) محمدتقی حکیم ، گنج دانش : جغرافیای تاریخی شهرهای ایران ، چاپ محمدعلی صوتی و جمشید کیانفر، تهران 1366 ش ، ص 341، 713؛
(8) علینقی بن اسمعیل حکیم الممالک ، روزنامة سفر خراسان ، چاپ ایرج افشار، تهران 1356 ش ؛
(9) محمد فتح الله بن محمدتقی ساروی ، تاریخ محمدی ، یا، احسن التواریخ ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1371 ش ؛
(10) محمدتقی سپهر، ناسخ التواریخ ، چاپ جهانگیر قائم مقامی ، تهران 1337 ش ؛
(11) ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک ، منتخب التواریخ ، تهران 1366 ش ؛
(12) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369 ش ؛
(13) محمدبن ابوالقاسم کلانتر، روزنامة میرزامحمد کلانتر فارس ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(14) ابوالحسن بن محمدامین گلستانه ، مجمل التواریخ ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1356 ش ؛
(15) محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1364 ش ؛
(16) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، مآثر سلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس ، چاپ غلامحسین صدری افشار، ( چاپ افست تهران ) 1351 ش ؛
(17) علی میرنیا، پژوهشی در شناخت ایل ها و طایفه های عشایری خراسان ... ، تهران 1369 ش ؛
چارلز ادوارد ییت ، خراسان و سیستان ، ترجمة قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری ، تهران 1365 ش .

/ علی پورصفر /